Skip to content

Listen & Read

A ao aʻela, pane akula ka ʻōpio a kākou i ke kamaʻāina, “Ke nonoi aku nei au i kou lokomaikaʻi, e ke Aliʻi Laukahiʻu, e ʻae mai ʻoe e hele pū me mākou ma nā pali o Kalalau a inu i ka “wai kūʻauhoe a ka lawaiʻa, no ka mea, ʻo ʻoukou wale nō nā Aliʻi nui o kēia mau moku o Kauaʻi nei, i ʻike aku hoʻi mākou i ia mau wahi, a hiki loa aku i ka” wai hālau o Wailua”, a me nā wahi kaulana ʻē aʻe ma ia ʻaoʻao o ko ʻoukou noho ʻai moku ʻana.” 

No kēia mau ʻōlelo maikaʻi a ka ʻōpio a kākou, ua ʻae maila nō ke kamaʻāina e hele pū me nā malihini. A pau ka ʻai nui ʻana a lākou nei, ʻo ka holo nui akula nō ia o lākou nei ma kēlā ʻaoʻao aʻe o Niʻihau a hiki i Lehua. Kuhikuhi aʻela ʻo Laukahiʻu i nā malihini, “ ʻO Lehua kēia wahi, a eia ka “wai a ka Pāoʻo” ke kulu mai nei.” Mai laila aku lākou nei i ka “pahapaha o Polihale”, a Miloliʻi a Nuʻalolo, mākaʻikaʻi ana lākou nei i ka “hakalewa o Nuʻalolo”, a i ka “pali kāʻili wahine” o ia ʻāina. A hiki lākou nei i nā pali o Kalalau, e noho ana ko laila kiaʻi ʻo Koʻamanō ka inoa, he manō kahiko loa ia no ia mau pali, ma lalo nō naʻe o Kūhaimoana ka noho ʻana. 

A ʻike maila iā Laukahiʻu, ka moʻopuna a Kūhaimoana, ka ʻai moku o ia mau ʻāina, hoʻokipa maikaʻi ʻia lākou nei a moe ma laila i ia pō. A ao aʻe, mākaʻikaʻi i ka “wai kūʻauhoe”, a inu hoʻi i ia wai; aia nō ke kāhe lā ia wai a loko o ke kai a hiki loa i kēia lā. 

He ʻike wale ʻia iho nō e nā malihini mākaʻikaʻi ke holo ma nā waʻa a nānā iho, e moe lōʻihi ana he kohu manō maoli nō, ʻo Koʻamanō ka inoa ponoʻī, a mai laila nui aku lākou nei a Hāʻena. Ma ia mau wahi aku a hala ʻo Haleleʻa, a ma nā Koʻolau a hala ia, hiki lākou nei i Puna a komo nui i ka “wai hālau o Wailua”. Nui ka mahalo o nā malihini i ia mau wahi a pau loa o Kauaʻi. A mai laila nui aku lākou nei a hiki ana i kahi o ke kamaʻāina Kūpiapia ma waho aʻe o Kalanipuʻu. A nui ka hauʻoli a me ka ʻoliʻoli o ke kamaʻāina i ka hālāwai hou ʻana me kāna mau malihini a me ke keiki aliʻi Laukahiʻu o Niʻihau, mākaukau maila nā meaʻai a pau, a ʻo ka ʻai ihola nō ia, a luana nui ihola no nā mea e pili ana i ka huakaʻi mākaʻikaʻi i Kūkuluo kahiki a hiki i ka hoʻi nui ʻana mai o lākou, a moe nui lākou i ia pō a ao, mākaukau nā meaʻai. 

A pau ia, aloha aku, aloha mai lākou nei a pau, a hoʻi nui maila nā malihini, a hoʻihoʻi akula ʻo Kūpiapia i ke keiki, iā Laukahiʻu. A hiki ma kahi o kēlā makuakāne Kūpiopio, a noho kēlā, hoʻi maila kēia, haʻi akula ʻo Laukahiʻu iā Kūpiopio, “Na nā malihini au i kono aʻe nei e alakaʻi iā lākou ma nā pali o Kalalau, Haleleʻa, Koʻolau, Puna, a hoʻi nui akula nō hoʻi lākou, hoʻihoʻi mai nei ko kaikuaʻana iaʻu, a i aloha nui mai nei nō iā ʻoe.” “Aloha ʻiʻo nō lākou,” wahi a ka makua i ke keiki. 

E huli hou aʻe kākou e nānā i ka hoʻi ana a nā malihini. Ma ia lā nō, hiki ana lākou nei i Puʻuloa, a hālāwai me Komoawa ma loko o Kapākule, a ma laila nui aku lākou a hiki ana i ka lua o ke Aliʻi wahine Kaʻahupāhau. Aloha aku, aloha mai lākou nei, a luana nui ihola lākou nei no nā mea e pili ana i ka huakaʻi mākaʻikaʻi a nā malihini. A mākaukau maila nā meaʻai i ka puʻukū Honuiki, ʻo ka wā ihola nō ia o nā malihini i pāʻina ai. 

A hala aʻela ka manawa no ia hana a uhi maila ka malu o ka pō, ʻaʻole he hana ʻē aʻe a lākou nei, ʻo ke kaʻao ma ko lākou mākaʻikaʻi nui ʻana i nā ʻāina ʻo Nuʻuhiwa, a me Tahiti, a me ka ʻauʻau nui ʻana i ka wai o Muliwaiʻōlena, a me ka hiki nui ʻana i ka ʻāina ʻo Nuʻumealani, a me ka huli hou nui ʻana mai, a hālāwai me Keaukāʻiʻī, ke kiaʻi o ka palena o ka moana o Hawaiʻi nei, he wahi ʻōlepelepe o ke au i ʻō i ʻaneʻi, i luna i lalo, he wahi ʻino ia o ka noho ʻana. A haʻi pū maila lākou i ko lākou ʻike ʻana iā Kūhaimoana a me ka nui o kona kino, he mea weliweli i ko lākou ʻike ʻana; ua hele a ulu ke koʻa i luna. I kaua mea ʻo ka nui launa ʻole, ua kūpono ʻole kona kino ke holo ma ka moana no ka pāpaʻu o ili auaneʻi. Pēlā kā lākou ʻōlelo, a he mea ʻakaʻaka wale mai nō ia na ke Aliʻi wahine Kaʻahupāhau no ka nui hewahewa o ke kino o kāna aliʻi kāne ma kā lākou nei hahaʻi ʻana aku, a he hoʻolohe wale mai nō kā Komoawa me Honuiki ma kā lākou mau moʻolelo, a hiki i ka manawa o ko lākou wahi moe. 

A i kekahi lā aʻe, manaʻo nui ihola nā malihini e hoʻi i Hawaiʻi. Kāhea ʻia maila ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa, e komo aku ma kahi o Kaʻahupāhau. A komo akula kēia i loko, nīnau maila ke aliʻi, “E manaʻo ana nō anei nā Aliʻi e hoʻi ʻoukou i kēia lā?” ʻAe akula ka ʻōpio a kākou. I ia wā, kāohi maila ke kamaʻāina, “ ʻAʻole hoʻi, e noho iki mai a hala kekahi mau lā. Aloha ʻole nō hoʻi ʻoe iaʻu, e na wahi keiki. ʻO kaʻu ʻike ʻana aku nō paha kēia iā ʻoe.” No kēia mau ʻōlelo kaukau a kona haku iā ia, ua ʻae akula nō ua ʻōpio nei. 

Hoʻi akula kēia mai kā lāua kamaʻilio ʻana me kona haku, nīnau maila ʻo Kāneilehia, “He aha ka mea a ke aliʻi wahine i kāhea mai nei iā ʻoe?” “I nīnau mai nei iaʻu no ka hoʻi koke o kākou. ʻAe aku nei nō au e hoʻi ana kākou i kēia lā. Pane mai nei kēlā i ke aloha ʻole oʻu iā ia no ka wikiwiki i ka hoʻi.” ʻōlelo maila ʻo Kāneilehia, “ ʻAʻole nou wale ia ʻōlelo ʻana, no kākou a pau loa ia aloha ʻole iā ia. ʻAʻole ʻiʻo nō kēlā i hoʻowahawaha mai iā kākou, ʻo kākou ia e hoʻowahawaha nei i ko ia ala mau hoʻokipa lokomaikaʻi ʻana. He mea loaʻa ʻole nō kēia iā kākou ke hoʻi aku i ko kākou wahi, ʻo ka luana a me ka nanea ʻana o nā alo aliʻi e like me kēia, no laila, e ʻoluʻolu kākou e noho iki a hala kekahi mau lā. Ua akāka he mau malihini kākou i aloha ʻia, ke ʻauʻa ʻia maila.” ʻO ko lākou ʻae like aʻela nō ia. 

I ka lā a lākou i hōʻike nui mai ai, ua nui loa aʻela ua wahi ʻōpio nei hoʻokahi anana. Noho lākou nei a hala ka lima o nā lā, ʻōlelo hou maila ke Aliʻi wahine i ka ʻōpio, “E pono paha e hoʻokuʻu aku au iā ʻoukou e hoʻi nui; ua liʻuliʻu aʻe nei hoʻi nā lā o ko kākou noho launa aloha pū ʻana. Ua uluhua paha nā aliʻi i ka lōʻihi loa o kēia noho ʻana o kākou.” “ ʻAʻole i loaʻa iā lākou ka manaʻo uluhua ma kēia noho ʻana, no ka mea, ma ka lā āu i kāua mai ai iā mākou, ua ʻoliʻoli nō ko lākou manaʻo no ko kāohi ʻana iā mākou. Wahi a Kāneilehia, ʻhe poʻe malihini kākou i aloha ʻia, ke loaʻa maila ke kāohi ʻia e ke kamaʻāina.’ A no kāu ʻōlelo aliʻi o kēia lā e pane mai nei e hoʻokuʻu iā mākou, ua mahalo nui nō nā malihini ma kāu mau mālama maikaʻi ʻana me ke aloha pau ʻole, a e lilo ana kāu mau hoʻokipa ʻana i kaula ʻume no ke aloha ma waena ou a me ko lākou mau puʻuwai i nā hanauna a mau loa aku.” 

Pau aʻela kā lāua nei kamaʻilio ʻana me ke aliʻi wahine, a hoʻi akula kēia me nā hoamalihini ona, a haʻi akula kēia i kā lāua mau ʻōlelo ʻana me ke kamaʻāina a lohe kona poʻe hoahele, a mahalo maila lākou me ka ʻoliʻoli nui no ko lākou hoʻi koke i ka ʻāina. I ia lā naʻe, ʻōlelo akula ʻo Kepanilā, “E hele kākou e ʻauʻau hou i nā wai ʻauʻau o ke aliʻi wahine. ʻApōpō hoʻi ko kākou lā o ka hoʻi.” ʻO ka holo like aʻela nō ia o nā malihini. 

I ka wā kūpono o ka lā, ua mākaukau aʻela ka huakaʻi ʻauʻau wai a lākou, a holo nui akula i Kahuawai i Kalauao e ʻauʻau nui ai. A pau ka ʻauʻau nui ʻana a lākou nei, ʻo ka hoʻi nui maila nō ia o lākou nei. A hiki ana i ka home o ke aliʻi wahine, luana nui lākou nei a hiki i ka wā pāʻina ahiahi. A hala ka wā pāʻina ahiahi, ma ia wā aku o ka pō, pane maila ka puʻukū Honuiki i nā malihini, “ ʻO ko kākou manawa kēia o ka luana hope loa i koe a huli hoʻi aku ʻoukou i ka lā ʻapōpō.” ʻAe maila nā malihini, a i ia manawa i kuʻu mai ai ka mea hanohano, ke aliʻi o Hilo i kāna mele penei: 

“ ʻO kuʻu ʻāina ua Kanilehua,
Ke hehi maila i ka liko ʻōhiʻa,
Ma uka ia ua, ma kai ka ua Hukiheʻenehu,
Ke huhuhui aʻela i ke kai ʻo Huia ē.
ʻO ka lā kēia a ke aloha i hui ai,
Eia lā ke hāliʻaliʻa mai nei,
Ka haili aloha o kuʻu ʻāina,
Ke hea mai nei iaʻu e hoʻi aku.
E hoʻi nō au ē.” 

Ke ʻī mai nei nō ua Honuiki nei, “He keu kēnā wahi mele pili pono i ka hoʻi ʻana o ʻoukou. Na wai i haku i kēnā wahi mele āu i oli aʻe nei?” “Naʻu nō hoʻi i hopu wale aʻela nō i mea hana na ka waha. He ʻole loa hoʻi ka walaʻau wale iho nō e like me kēia a kākou e nanea nei.” “He mea loaʻa wale nō kā ke mele i ka ʻapo wale aʻe nō?” “ ʻAe, he mea loaʻa wale nō ke piha mai ʻo loko i ka manaʻolana a me ka hauʻoli.” “Inā ke ala maila nō ke aliʻi wahine i kēia wā āu i mele aʻe nei, ua paʻa maila nō kēia mele āu i ua aliʻi lā.” “He ʻike nō kā ia i ke mele?” “ ʻAe, he wahine leo leʻa ma ke mele ʻana; ʻaʻohe lua ona e like ai. ʻO koʻu mea i ʻike pono ai i kona leʻa ma ke mele ʻana, ʻo ko pō nō āu i oli ai i ko wahi mele e pili ana no ko ʻāina ua nui ʻo Hilo. Ua paʻa nō ua wahi mele lā āu i ua aliʻi wahine lā, a inā ke lohe mai nei nō i ko mele ʻana aʻe nei lā, ua paʻa maila nō.” “ ʻAe,” wahi a Kepanilā, “he mea ʻike na nā aliʻi wāhine kēia hana ʻo ke mele. He mea mau ia i nā aliʻi kino kanaka ma ka ʻāina, ʻo kā lākou hana nui ia ma ka walea ʻana o ka pō e like me kākou e walea nei.” 

Pēlā kā lākou walea ʻana a hiki i ka wā a nā lihilihi i hālāwai aku ai me Hihiʻo i ke kulu aumoe, akā, ʻo ke aliʻi wahine e waiho maila ma kona wahi moe, ua hele wale kēia a kūkia no kā lākou mau walea ʻana. I ia manawa i kiaʻi aku ai ke aliʻi wahine no ka hoʻi aʻe o Honuiki ma kona kūlana kiaʻi kino no ke aliʻi a ʻike akula ke aliʻi i kona luna kiaʻi, kāhea akula ia e kipa mai ma kona wahi, a kipa maila kona puʻukū Honuiki ma ke kono a kona haku iā ia, a nīnau maila iā ia nei, “Mea ʻē wale nō naʻe ua walea ʻana a ʻoukou me nā aliʻi?” “ ʻAe, he keu koʻu leʻaleʻa i ke ala ʻana me nā aliʻi o Hawaiʻi.” Pēlā aku ʻo Honuiki i kona haku. “Ua lohe aku nei au i kā ʻoukou leʻaleʻa a hiki i kou hoʻi ʻana maila,” wahi a ke aliʻi. “Manomano nō kā ua ala ʻana āu, a he aha nō lā hoʻi kou mea i hele ʻole aʻe nei ma ʻō e walea pū ai me nā malihini āu, ke ala aʻe nei nō kā hoʻi ʻoe; he pō hoʻokahi hoʻi ko lākou lā a hulihoʻi nui aku i ko lākou lā ʻāina.” wahi a Honuiki. Pane akula ke aliʻi, “ ʻAʻole au e pono ke ala pū aku me lākou, no ka mea, ma muli lohe ʻo Kahiʻukā a huhū mai iaʻu; he makaʻu au iā ia. Māliʻa paha ke hoʻomakākiu mai nei kēlā ma waho, a i ʻole ia ma loko nei nō paha.” “ ʻO wai kou lunakānāwai nāna e hoʻāhewa iā ʻoe, e ke Aliʻi, ke makemake ʻoe e launa me kāu mau malihini aliʻi. ʻAʻole loa e hiki i kekahi ma lalo iho o kou noho aliʻi ʻana ke ʻāhewa iā ʻoe, e kuʻu Haku.” 

No kēia mau ʻōlelo maikaʻi a kāna kauā, ua hōʻoluʻolu loa ʻia ko ke aliʻi manaʻo, a nīnau hou maila ke aliʻi iā ia nei, “ ʻO Kepanilā nō anei ke mele ana aʻu i lohe aku nei?” “ ʻAe, ʻo ia nō,” wahi a ke kauā. “He keu ʻiʻo nō kā hoʻi o ke aliʻi leʻa ma ke mele ʻana.” ʻī mai ʻo Honuiki, “Inā ʻo ʻoe kekahi, inā ua ʻoi loa aʻe ma mua o ke aliʻi o Hilo, no ka mea, he maikaʻi loa kāu mele ʻana; inā lā hoʻi ua liʻuliʻu ka walea ʻana me āu mau malihini.” A pau aʻela kā lāua kamaʻilio ʻana ma ia ʻano, a hoʻi akula ʻo Honuiki ma kona ʻano kiaʻi, a waiho maila i kona haku i ka walea ʻana a ka hiamoe, a hiki i ka puka ʻana a ka lā. 

A i ke ala nui ʻana o nā malihini, ua mākaukau nā mea pāʻina o ia kakahiaka. A pau ka pāʻina nui ʻana me ke kamaʻāina, he wahi wā hōʻoluʻolu iki, a hiki maila ka wā o ko lākou hoʻi ʻana, hiki maila ka puʻukū nui Kahiʻukā e ʻike no ko lākou hoʻi ʻana. A ma ia wā i aloha aku ai a aloha mai nā malihini me ke kamaʻāina, a pane maila ʻo Kaʻahupāhau i kahi ʻōpio inoa ona, “E ʻike aku auaneʻi ʻoe i ou mau mākua, Kapukapu mā lāua ʻo Hōlei, a e haʻi aku ʻoe i kuʻu aloha nui iā lāua. Ua ʻikemaka ihola nō ʻoe i kēia noho ʻana, ʻo ia mau nō, e like me kā lāua ʻike ʻana ma mua. A ke hāʻawi aku nei au i koʻu mau hoʻomaikaʻi ʻana a pau loa iā ʻoukou, e nā Aliʻi o Hawaiʻi Kuauli. Mai hoʻi ʻoukou a haʻi aku i ka ʻino o koʻu wahi. E haʻi aku ʻoukou, aia a noho mālie ʻia; ʻohi wale ka iʻa, me ke kuʻu ʻole ʻia o ka ʻupena.” wahi a ke aliʻi wahine o ke one kui lima laulā o ʻEwa. A hoʻōki ihola i kāna mau mapuna leo aliʻi, a pane maila hoʻi ʻo Kepanilā no nā ʻōlelo mahalo a ke aliʻi wahine iā lākou, penei: “E ke Aliʻi wahine o ke awa lau o Puʻuloa, i noho a kupa a kamaʻāina i ke one aliʻi o Oʻahu a Lua, ke waiho aku nei mākou i nā hoʻomaikaʻi hope loa ʻana me ka maluhia a me ke aloha mau loa.” 

A hoʻokuʻu maila ke kamaʻāina i nā malihini me ke aloha nui, ʻo Komoawa ka puʻukū nui o ka nuku, ma mua ia; ʻo ka puʻukū nui kaua, ke Aliʻi Kahiʻukā aku; ʻo nā aliʻi malihini mai ma hope; a iā Kaʻehuikimanōopuʻuloa, ka hope loa, ka pūkaua nui o nā aliʻi malihini; a noho akula nō ke aliʻi wahine kamaʻāina ma kā Honuiki mālama ʻana. 

A hiki ka huakaʻi ma waho o ka nuku o Puʻuloa, ma Keʻaʻaliʻi Lua o Komoawa, hoʻokuʻu akula nā kamaʻāina pūkaua iā lākou me ke aloha aku, aloha mai, a hoʻi akula nā kamaʻāina, huli maila hoʻi nā malihini o ka hikina. I ia wā, lilo maila i ka ʻōpio a kākou ka makamua o ka huakaʻi, a hiki lākou nei ma Waikīkī, hālāwai lākou nei me Pehu, he manō malihini mai ia no Maui o Honokōhau. E mākaukau ana kēlā manō e nahu i ke kanaka e paʻapū ana i ka heʻe nalu ma Kalehuawehe, a i ia manawa i nīnau aku ai ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa iā Pehu, “ ʻO wai kou inoa?” “ ʻO Pehu koʻu inoa.” “Mai hea mai nei ʻoe?” “Mai Maui o Honokōhau mai nei au.” “A e aha ana ʻoe ma ʻaneʻi?” “E walea ana au i ka nānā heʻe nalu a kānaka.” “A he aha kou manaʻo o ka nānā ʻana i kā lākou heʻe nalu?” “E ʻono ana au i wahi pāpaʻi hoʻokahi no koʻu pōloli.” I ia manawa i pane aku ai ka ʻōpio, “ ʻAe, e loaʻa ana nō ke hahai mai ʻoe iā mākou ma kahi e pae mai ai ka poʻe heʻe nalu a pohā iho ka nalu; ma uka ʻoe, ma kai aku mākou. Na mākou ia e puana aku, a laila, ʻo ka hopu aku kāu a pēlā e paʻa ai iā ʻoe ke kanaka, a loaʻa kāu mea pāʻina.” ʻO ka puni maila nō ia o ua Pehu nei. 

I ia wā, haʻi malū akula kēia iā Kepanilā, “E alakaʻi kākou i kēia manō e make; he ʻai kanaka kā kāna mea e kali hoʻomakākiu nei ma ʻaneʻi. ʻAʻole e pono ke ola kēia manō ʻino pepehi kanaka, a e haʻi aku ʻoe iā lākou lā ma hope, e puana kākou a hiki i kahi kohola pāpaʻu e kipaku i uka a make ia.” Pēlā e lohe aku ai ʻo Kaʻahupāhau i kā kākou hana maikaʻi ʻana, ʻo ia ka uku i kāna mau hoʻokipa ʻana a nui.” ʻAe maila ʻo Kepanilā, a nāna i haʻi aku kēlā poʻe ma hope. 

Ma ia lā e haʻi maikaʻi ana ka nalu o Kalehuawehe, a he nui wale nā kānaka heʻe nalu i kūlana nalu o waho loa. Hiki akula lākou nei me ke ʻano nihi malū, a kokoke loa, ʻī maila ʻo Pehu, “E aho e hopu aʻe i kēia manawa!” Hōʻole aku ka ʻōpio, “Alia a pae i ka nalu. I ia wā e pae pū ai kākou a pau, i loko mai naʻe kākou o ka huʻa o ka nalu, a naʻu ia e ʻū aku iā ʻoe ʻo ka wā ia e paʻa ai iā mākou.” ʻAe maila ʻo Pehu. ʻO ia kali ko lākou nei. A kū ana ua nalu nui, ʻo ka pae akula nō ia o ʻelua kanaka. ʻO lākou nei kekahi i pae pū a kokoke i kahi o ke kohola pāpaʻu ma kēlā ʻaoʻao. I ia wā i hāʻawi aʻe ai ka ʻōpio a kākou i kāna hōʻailona i nā hoahele ona. E pale aʻe ana lākou nei i nā kānaka e holo ma kēia ʻaoʻao o ka muliwai ʻo ʻāpuakēhau. 

I ia wā i hoʻokē ʻia aku ai ua Pehu ʻAi Kanaka nei, a no ko lākou nei lehulehu, lele ana ua manō ʻino nei a kūpou ke poʻo i ka māwae ʻākoʻakoʻa paʻa loa, kū pololei ka hiʻu i luna, a pēlā i make ai kēia manō ʻai kanaka o Honokōhau, ma mua i noho koke iho nei nō i Puʻunoa o Lahaina, a make koke aku nei nō lā i kēlā mau makahiki aku nei. 

A lohe aku nā kahu i Maui ma ka haʻi ʻuhane ʻana aku o ua manō nei i kona poʻe kahu no kona make ʻana, a he nui ka uē a me ke aloha o lākou no ka make ʻana o ko lākou puʻukalahala o nā lā pilikia ke holo ma ka moana. A ʻike nā kānaka heʻe nalu i kēia hakakā ʻana o nā manō a me ka make ʻana o kēlā manō ʻo Pehu.