Skip to content

Listen & Read

ʻO ka hele akula nō ia o ka ʻelele a haʻi akula i ke aliʻi kamaʻāina. ʻO ka pīhoihoi maila nō ko ia ala a kēnā maila i kēlā ʻelele nāna i haʻi aku iā ia e kiʻi i nā malihini. A hiki maila ka ʻelele, “I kēnā ʻia mai nei au iā ʻoukou e kipa ʻoukou i kahi o ke kamaʻāina.” ʻO ka ʻae akula nō ia o ka ʻōpio a kākou. ʻO ka holo akula nō ia a hoʻokipa akula ke kamaʻāina iā lākou nei i loko. A na ua wahi ʻōpio nei nō a kākou ka hōʻike pākahi ʻana iā lākou a pau, a hāʻawi maila ke kamaʻāina i kona aloha iā lākou. 

A kuʻu ihola ka nae o ka malihini, hoʻolale aʻela ke aliʻi kamaʻāina e ʻai lākou nei, ʻo ka ʻai ihola nō ia. A pau ka ʻai ʻana, luana lākou nei a kūkā no ka huakaʻi mākaʻikaʻi. I ia manawa i pane mai ai ke kamaʻāina, “Makemake wale kā hoʻi ka hele pū ʻana me ʻoukou i ka mākaʻikaʻi.” ʻO ka ʻae like akula nō ko nā malihini, “E hele pū kākou.” “A hea kā ʻoukou huakaʻi mākaʻikaʻi pale mai?” “A Kūkuluokahiki pale mai,” wahi a ka malihini. Pane mai ke kamaʻāina, “ ʻO wai ke kamaʻāina e hele ai a Kūkuluokahiki?” Haʻi maila kahi ʻōpio a kākou, “ ʻO Kua ke kamaʻāina o ia alanui. ʻO kona wai ʻauʻau ka muliwai ʻo Muliwaiʻōlena i ka peʻa kapu o Nuʻumealani.” ʻAkahi nō a lohe kēlā mau aliʻi he kamaʻāina ʻo Kua no Kahiki. I ia manawa i pane mai ai ʻo Kua, “He ʻoiaʻiʻo ia ʻōlelo a Kaʻehuikimanōopuʻuloa, i pane maila. ʻO koʻu ʻāina hānau ʻo Kahiki, a mai laila mai nei au o koʻu hiki ʻana a noho iā Hawaiʻi nei, a ke manaʻo mai nei paha ʻoukou he kamaʻāina au no kēia paeʻāina.” ʻAe maila nā aliʻi ʻē aʻe o lākou. 

Moe lākou a kakahiaka aʻe, ʻo ka mākaukau ihola nō ia o ka pāʻina a haele nui lākou nei. A hiki lākou nei i waenakonu o ka moana ʻo ʻAlenuihāhā, ua kū papa nā manō a pau mai luna mai o Kapueokahi i Hāna a hiki i ka mole o Kahoʻolawe ma Kealaikahiki. ʻO ko lākou nei hālāwai akula nō ia me ka pūkaua ʻo Kaiʻanuilālāwalu, ke kaikaina o Kauhuhū. I ia wā, pane mai ua pūkaua nei, “E hele ana kā ʻoukou huakaʻi i hea, e nā Aliʻi o Hawaiʻi?” Pane akula ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa, “E hele ana i ka mākaʻikaʻi ma kēia mau ʻāina aku a hiki i Kūkuluokahiki. Pane maila ka pūkaua nui o ka moana, “ ʻAʻohe alanui e hele ai; ua paʻa. ʻO ka hoʻi aku ko ʻoukou pakele. Ua kauoha paʻa ʻia mai au e koʻu Haku, e kiaʻi i ka moana nei. ʻAʻohe huakaʻi e komo mai ma kēia ʻaoʻao o Maui nei. He kapu loa. E nānā aʻe ʻoukou lā, ua paʻa ka moana nei i nā koa mai luna mai o Kapueokahi i Hāna a hiki i ka mole o Kealaikahiki i Kahoʻolawe. “Hoʻopaʻa mai nō ʻoukou; ʻo ke kaua ka hope.” 

ʻĪ aku kahi ʻōpio a kākou i ka pūkaua, “Ua pono ia ʻōlelo āu inā he huakaʻi kaua kā mākou i hele mai nei. E like me kuʻu ʻōlelo mua aku nei iā ʻoe, he huakaʻi mākaʻikaʻi kā mākou.” Pane maila ka pūkaua me ka leo huhū, “He lohe ʻole nō anei ʻoe! ʻAʻole e ʻae ʻia nā mea a pau loa e komo mai ma loko o nā palena o Maui nei; he kapu loa! Hoʻopaʻa mai nō, ʻo ke kaua ka hope, i lohe mai ʻoukou, e nā Aliʻi o Hawaiʻi!” I ia wā i huli aʻe ai kēia a kāhea aku i nā hoahele aliʻi ona, “E Kepanilā, ke aliʻi o Hilo; e Kāneilehia, ke aliʻi o Kaʻū; e Kua, ke aliʻi o Kona; e Manokini, ke aliʻi o Kohala; a me Kapulena, ke aliʻi o Kohala; ke haʻi aku nei au iā ʻoukou, ʻaʻohe alanui o kākou e hiki ai; aia ma loko o ka ikaika a me ke koa e hiki ai. E noho mālie mai nō ʻoukou pēlā; a i make au, ʻo ke alanui nōna; huli nui aku i hope; ʻo Hawaiʻi nō ka ʻāina.” 

Huli maila kēia a kāhea maila i ka pūkaua Kaiʻanuilālāwalu me ka leo koa ikaika launa ʻole, “E ka pūkaua o kēia moana ʻo ʻAlenuihāhā, ʻakahi nō a hume ka malo kea oʻu, ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa, ke keiki a Kapukapu mā lāua ʻo Hōlei. ʻO kiaʻi pali au o Pānau i Puna, Hawaiʻi, ke keiki koa hoʻi o ka puka ʻana a ka lā i Haʻehaʻe, a nui ka ikaika i nā lā pakele, e Kaiʻanuilālāwalu.” Pane mai ka pūkaua me kāna huaʻōlelo pāhenehene hoʻowahawaha no ko ia nei ʻuʻuku, “ ʻAʻole paha ʻo ʻoe koʻu hoa kaua, e na wahi keiki ʻuʻuku pokeʻo iki o ka hānau ʻana aʻe nō i nehinei lā!” Wahi a ka ʻōpio a kākou, “ ʻO ka iki huna lepo mai kēia e pula ai ko maka; he ʻānaʻanai ka lāʻau lapaʻau e ola ai!” Wahi a ka pūkaua, “E kū hoʻi ka leʻaleʻa, ʻo ʻoe ka hoakaua; he ʻiniki me ka ʻuwalu ka ʻeha a ke kamaliʻi!” No ia mau hua hoʻonāukiuki a ia ala, e kāhea aku ana kēia, “E Kaiʻanuilālāwalu ē; e keʻekeʻehi kūlana i paʻa. ʻO ʻoe hoʻokahi, ʻo wau hoʻokahi; kū mai i mua!” 

I kū mai ka hana i mua, e lele aku ana kēia; komo ma nā halo o ia ala;
paʻa loa. ʻOi kūpaka ua pūkaua nei ʻo Kaiʻanuilālāwalu; i luna, i lalo; kū ka ʻeʻa o ka lepo; lele liʻiliʻi ke koʻa iā ia nei; ʻaʻohe wahi hemo iki. Ma laila ko Kaʻianuilālāwalu wahi i nahu ai; A hāmama, komo kēia ʻōpio i loko o ka ʻōpū a puka ma hope. Ua pau loa ka naʻau i ka ʻuʻu ʻia i waho a lana ke kino make o Kaiʻanuilālāwalu i luna o ka ʻili o ke kai. ʻO ka ʻauheʻe akula nō ia o nā manō a pau i mua o ia nei. E luku aku ana ua ʻōpio kamaʻeu nei o ka lā puka i Haʻehaʻe. ʻAʻole o kana mai ka make ma kēlā ʻaoʻao. 

Hoʻopau aʻela kēia i ka luku ʻana, hoʻi akula kēia me ka naʻau o ka pūkaua,a loaʻa ke kino e lana ana i ka ʻili kai. ʻO ko ia nei kaʻiālupe akula nō ia i ke kino o ua pūkaua nei a hiki ana i mua o nā aliʻi o Hawaiʻi, e lana mai ana nō lākou lā. I nānā iho ka hana o lākou nei, nui kēia manō, loa nō hoʻi; ʻewalu lālā ma kona kua. No laila nō i kapa ʻia ai kona inoa o Kaiʻanuilālāwalu. I ia wā, pane ua wahi kamaʻeu iki nei i nā hoahele aliʻi ona, “E hai mai ʻoukou i ka heana a kākou, e oʻu mau Haku.” Pane maila ʻo Kepanilā, “ ʻO ko mākou manaʻo a pau, nāu nō e hai ka heana i make maila iā ʻoe.” “ ʻAʻole pēlā mai ka pō mai; ʻo ka make kā ka pūkaua, he ʻokoʻa ka mea nāna ia hana ʻo ka hai i ke kanaka,” wahi a ka ʻōpio. “Mai haʻalele mai ʻoukou.” Wahi a nā hoahele, “ ʻO ka noho aliʻi wale nō kā mākou, ʻaʻole mākou i ʻike i ke ʻano o ia mau hana a pau loa. He hemahema loa mākou a pau, ʻaʻole i hoʻāʻo i ia mea ʻo ka hai ʻana o ka heana make i ka lā o ke kaua. Na lākou lā ka hāʻawi mai.” E holo papa aku ana kēia i nā manō a ia nei
i luku ai e lana ana i ka ʻili kai, hoʻonoho i kekahi i luna o kekahi, a lilo ihola i heiau, a hoʻoili akula kēia i ua pūkaua make nei i luna o ka heiau manō a ia nei i paila ai. 

Ke nānā maila nā aliʻi i ko ia nei mākaukau a me ke koa launa ʻole nō hoʻi. I ke kau ʻana o ka heana a ia nei i luna o ke kuahu manō i hoʻonoho paila ʻia e ia nei, ʻo ka lēkei maila nō ia o ua wahi kamaʻeu nei, kau ana i luna o ua kuahu nei. ʻO ko ia nei kāhea aʻela nō ia me ka leo ʻeʻehia, weliweli, anoano ma ke ʻano pule, 

E ka lani, e ka honua,
E ka hikina a ka lā i Haʻehaʻe,
E kaulana a ka lā i Nuʻumealani,
I nā peʻa kapu o nā paia lani,
E nā ʻale kāwahawaha o ʻAlenuihāhā,
E ke kūlepe makani paio lua,
I kuʻu kupunakāne akua, iā Kamohoaliʻi,
Eia ka mōhai lā ʻo Kaiʻanuilālāwalu,
Ka pūkaua o kēia moana hohonu,
He mōhai, he ʻālana i nā akua,
I oʻu mau haku aliʻi e lana mai nei,
Eia he heana na kākou i make iaʻu,
Iā Kaʻehuikimanōopuʻuloa,
I ke keiki koa a Kapukapu mā lāua ʻo Hōlei,
I kiaʻi pali o Pānau i Puna,
Ke koa hoʻi o ka lā puka i Haʻehaʻe,
E ola, e ola mau loa au i ke ao mālamalama,
Ua noa, lele wale. 

I ka wā a ia nei e pule ana, ua mālie loa ka moana, ʻaʻole makani, ʻaʻole he ʻale nui, he laʻi wale nō. He lana mālie mai nō hoʻi kā nā aliʻi o Hawaiʻi me ka ʻeʻehia no kā ia nei hana o ia manawa me ka loʻu aku loʻu mai i kahi kamaʻeu ʻōpio koa, a he ʻano kahuna nui no nā heiau haikanaka, maʻalea a piha i ke akamai ma ka hoʻolohe aku a nā hoahele. 

I ia wā, kāhea akula kēia i nā aliʻi e lana mai ana. ʻO ko lākou hele maila nō ia a nīnau ana iā Honuiki, i ke kiaʻi o ka lua o Kauhuhū, ka manō aliʻi o Kīpahulu i Maui. Ua hala naʻe ua manō nei ma Koʻolau, a hoʻi mai ana. E noho ana lākou nei i loko o ka lua, haki ana ka nalu mua, ʻōlelo maila ʻo Honuiki ke kiaʻi o ka lua iā lākou, “Eia aʻe ua aliʻi huhū nei. Pehea lā auaneʻi ʻoukou e pakele ai?” Haki hou ka nalu ʻalua. Aia a pau mai nā nalu ʻewalu, hōʻea mai ke kino a komo i ka lua nei. I ka walu o ka nalu, lana ana ua kamaʻāina nei ma waho o ka lua. 

A pane maila ua Kauhuhū nei, “ ʻĒ! Hāunauna kanaka mai nei koʻu wahi!” “ ʻAe, he kanaka; ʻo wau ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa, ʻo ke keiki a Kapukapu mā lāua ʻo Hōlei. ʻO kiaʻi pali au o Pānau i Puna, Hawaiʻi, a nui ka ikaika, inā lā, pakele mai aʻu aku.” Wahi hoʻi a kā kākou ʻōpio, “ ʻAʻole kaʻu huakaʻi he huakaʻi ikaika; he huakaʻi mākaʻikaʻi kaʻu i kipa mai nei i kou wahi e kuʻu Haku Aliʻi.” Pane mai ke kamaʻāina i ka malihini, “Ua ʻike nō lā, ʻaʻohe ikaika kipa wale mai nō i koʻu wahi e na kauā makawela iki a kāu hana. I hea ke kulina ʻana, ka launa hoʻi o ke kipa ʻana, a maʻa wale ai hoʻi ke kipa ʻana mai, e na wahi malihini hoʻokano o ke komo wale i koʻu hale i pōʻalo ʻia aku auaneʻi ou mau maka e aʻu lā.” I ia manawa, haʻalulu nā malihini e noho ana i loko o ka lua i kaua mea ʻo ka huhū o ke kamaʻāina nona kahi. 

I ia wā, pane maila ua kamaʻeu ʻōpio nei a kākou, “He lohi wale nō ia, e ke kamaʻāina, he kanaka huhū a kūmaka ka ʻike i kēia lā. No ka ʻino nō o kou inoa ʻo Kauhuhū, he huhū ke ʻano, ʻaʻole paha ʻo ʻoe ka Haku nāna e pōʻalo nā maka, i lohe ko poʻo, e na kanaka ʻōlelo ʻino. Ua manaʻo ʻoe, ʻo ʻoe ke keikikāne a he kaikamahine au e makaʻu aku ai au iā ʻoe. Inā ʻo kou makemake ka hakakā, e like auaneʻi ʻoe me ko pūkaua kaikaina, nāna i pani paʻa i ka moana ʻo ʻAlenuihāhā me nā kaukani koa e lana lā ko lākou mau kino kupapaʻu i ka moana. ʻO Kaiʻanuilālāwalu mā, ua make. Ua make iaʻu, i ke keiki koa o ka lā puka i Haʻehaʻe, a nui ka ikaika, e ke kamaʻāina, inā lā, pakele mai aʻu aku.” 

I ia wā, kāhea aʻela kēia i nā aliʻi hoahele o ia nei, “ ʻAuhea ʻoukou; e kaua aʻe au i kēia wā me ke kamaʻāina nona kēia wahi a kākou e lohe pū aʻela i nā ʻōlelo aloha ʻole. I nānā aʻe ʻoukou iaʻu a i make au, na ʻoukou nō e hoʻākāka aʻe me ia ala. A hoʻi nui aku iā Hawaiʻi o kākou, na ʻoukou e haʻi aku i kuʻu aloha i oʻu mau mākua. Akā hoʻi, i nānā aʻe ʻoukou a naʻu ke eo o kēia lā, ʻaʻohe hoʻi ʻana. Mai makaʻu ʻoukou, e oʻu Haku, e noho ʻoukou me ka hoʻomanaʻo noʻu i kēia lā.” I ia wā i kāhea huhū mai ai ua kamaʻāina nei i kahi kamaʻeu ʻōpio a kākou, “E aha ana kā hoʻi ʻoe, e kuʻu hoa paio e lohi mai nei?” Hāpai aʻela ua ʻōpio nei a kākou i nā hua mele ikaika ma ke ʻano kepakepa, 

“Eia lā, eia au ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa,
ʻO ke keiki koa a Kapukapu mā lāua ʻo Hōlei,
ʻO kiaʻi pali au o Pānau i Puna, i Hawaiʻi,
Ke keiki hoʻi i poni ʻia i ka niu hiwa, ʻawa hiwa,
puaʻa hiwa, moa hiwa, me ka iʻa ʻula.
Na ka makua i wānana,
ʻO nā kupu, ʻo nā ʻeu o ka moana,
He mau ʻōpala lākou i mua oʻu.
I kuʻu kūpunakāne akua,
Iā Kamohoaliʻi, hō mai i ikaika,
I ikaika noʻu i kēia lā,
No Kaʻehuikimanōopuʻuloa, No kāu pulapula.
Ua noa, lele wale.” 

ʻO ko ia nei ʻōʻili aʻela nō ia i waho. E wehe aʻe ana kēlā i ke ā luna me ke ā lalo e nahu mai iā ia nei, e komo kino ʻōhua like aku ana kēia, noho ana i loko o ka ʻōpū. E nahu aku ana kēia iā loko a pau ka naʻau i ka ʻuʻu ʻia e ia nei. 

Puka kēia ma hope, noho ana i waho me nā ukana o loko a pau o ua manō huhū nei. ʻO ka lana aʻela nō ia o ke kino make o ua aliʻi kamaʻāina nei i luna o ka ʻili kai. Kū ana ua koa wiwo ʻole nei i mua o nā hoahele aliʻi ona me ka naʻau, ka ʻōpū, ke ake, a ʻike maila lākou ua make ka hoapaio iā ia nei, kau ka weli me ka makaʻu iā lākou lā. Pane akula kēia i nā aliʻi, “Eia ke kino o ka heana a kākou, na ʻoukou e hai mai.” I ia wā, pane maila ʻo Kāneilehia, ke aliʻi o Kaʻū, “Nāu nō e hana ia mea, na ka mea o kākou i ʻike, na lākou lā ka pane mai.” ʻO ko ia nei hai akula nō ia, a pau ia hana nui weliweli, luana lākou nei. 

A pau, hoʻolale aʻela ka pāʻina, a pau ka ʻai ʻana, kauoha aʻela kēia iā Honuiki, i ke kiaʻi o ka lua o ua aliʻi nei i make, “ ʻO ʻoe nō ke Aliʻi a me ke kiaʻi o kēia wahi a hoʻi mai mākou mai ka huakaʻi mākaʻikaʻi mai. Ua make aʻe nei ke aliʻi āu no ka hewa a me ke ʻino o kāna mau hana. I noho ʻoe a i hiki mai ke aliʻi o Maui nei, ʻo Moanaliha, a me kekahi poʻe ʻē aʻe, e hoʻokipa nō me ka hānai aku i nā meaʻai a pau. Mai huhū ʻoe o make ʻauaneʻi.” ʻAe maila ʻo Honuiki me ka ʻōlelo mai, “ ʻAkahi nō a pono ihola ka noho ʻana. Ua make ke aliʻi huhū o mākou. ʻO mākou nō kekahi i pono ʻole i ka huhū a me ka hanaʻino o ko mākou haku. He mea huhū wale nō na ia ala nā mea a pau loa, nō laila, he makaʻu ʻia kēia wahi, ʻaʻole e kipa ʻia mai. He pōmaikaʻi nui nō kēia no mākou i kona make ʻana, no ka mea, ua makaʻu nui mākou iā ia no ka huhū.” 

Moe lākou nei a ao aʻe, ʻo ka mākaukau ihola nō ia o ka pāʻina. A pau ia, ʻo ko lākou nei holo pololei akula nō ia a hiki ana i Kahoʻolawe, kahi hoʻi o ke akua o ka moana, ʻo Kamohoaliʻi ka inoa. Hālāwai akula lākou nei me ke kiaʻi o waho mai, nīnau akula lākou nei, “E noho ana nō anei ka ʻelemakule i kona wahi?” 

“ ʻAe,” wahi a ke kiaʻi. ʻŌlelo akula ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa i ke kiaʻi, “E hele ʻoe a haʻi aku i kuʻu Haku Akua, eia au ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa, ʻo ke keiki a Kapukapu mā lāua ʻo Hōlei. ʻO kiaʻi pali au o Pānau i Puna, a me nā aliʻi a pau o Hawaiʻi, nā kauā lepo āna i kipa maila e ʻike iā ia. A e haʻi aku nō hoʻi i ke ʻano o kā mākou huakaʻi i hiki mai i mua o kona alo aliʻi.” 

Hele akula ke kiaʻi a hiki i kahi o Kamohoaliʻi, haʻi akula e like me nā mea i ʻōlelo ʻia aku ai iā ia, a pane maila ke aliʻi, “E kiʻi aku iā lākou a hoʻokipa mai.” Kiʻi ʻia maila lākou nei e kekahi manō aliʻi ʻo Kaʻalamikihau ka inoa, ʻo ko Honuaʻula manō aliʻi ia. Alakaʻi ʻia akula ma loko o kekahi lua nui maikaʻi e pili pū ana me ko ke aliʻi lua e noho ana. A komo lākou nei a pau, hoʻomākaukau nā meaʻai ma ko Kaʻalamikihau lawelawe ʻana. ʻAi lākou nei; a pau ka ʻai ʻana, luana ihola ka pō. I ia manawa, haʻi maila ka ʻelele a ke aliʻi, “E hiki mai ana ka ʻelemakule e ʻike iā ʻoukou.” I ia wā nō, komo mai ana ʻo Kamohoaliʻi; ua hele a ulu ka limu a me ke koʻa i luna. Aloha pākahi maila iā lākou a pau, a luana ihola no kā lākou huakaʻi mākaʻikaʻi. 

A ma hope o ka luana nui ʻana, ʻōlelo maila ʻo Kaʻehuikimanōopuʻuloa i mua o ke aliʻi a akua hoʻi, “I kipa mai nei au i ou lā no ke kauoha a kahi kauā lepo āu, i kuʻu lā i hānaʻi ʻia ai e ia.” ʻAe maila ke aliʻi me ka ʻoluʻolu, a nīnau mai, “Pehea lā wau e hana aku ai iā ʻoe, e kuʻu moʻopuna?” ʻōlelo akula ua wahi hūʻeu nei, “E hāʻawi mai i mana a me ona ikaika, i koa a i mau kino lehulehu noʻu, a e kau mai nā halo ou ma luna o kuʻu poʻo me ka poni ʻana iaʻu mai luna a lalo.” ʻAe maila ka ʻelemakule, “ ʻApōpō a kūpono ka lā i ka lolo, ʻo ka manawa ia. I kēlā lā aku, hele ʻoukou.” 

Pau nā hana o ia pō, moe lākou nei, a ao aʻe, mākaukau nā mea a pau loa no ka pāʻina ʻana. A pau ia hana a lākou, ʻo ka ʻai ʻana, kakali akula lākou nei no ka hana a ke aliʻi ma luna o ua wahi kamaʻeu ʻōpio nei a kākou. A kūpono ka lā i ka lolo, i ia manawa i hiki mai ai ua Kamohoaliʻi nei ma ko lākou nei wahi me ka weliweli ano akua, me nā manō aliʻi a pau ma hope ona me ko lākou mau kāhiko ʻano ʻē ma nā kino mai luna a lalo, a komo maila ʻo Kaʻalamikihau me ka huewai poni i kama ʻia i ka ʻaha a paʻa. I ia manawa, kiʻi akula ʻo Kaʻalamikihau iā Kaʻehuikimanōopuʻuloa, a alakaʻi maila i mua o ke aliʻi. Kū ihola kēlā me ka wiwo ʻole i mua o nā mea a pau loa a me ke akua hoʻi. Kau maila nā halo o Kamohoaliʻi i luna o ua wahi kamaʻeu ʻōpio nei, a ninini maila ʻo Kaʻalamikihau i ka huewai poni ma luna o ke poʻo, a puana aʻela i nā huaʻōlelo ʻeʻehia weliweli ma kāna hoʻomaikaʻi ʻana ma luna o ke poʻo o ua wahi ʻōpio wiwo ʻole nei a kākou.