Listen & Read
He nui ko lākou makaʻu, a pau nui i ka ʻauheʻe i uka. A ua ʻike naʻe ka nui o nā kānaka i ka nui o nā manō nāna i kipaku a make ai kēlā manō a kūkulu i ia moʻolelo. A make akula ua manō nei, a ʻokiʻoki ʻia kona kino, ua loaʻa i loko ona ka lauoho kanaka a me ka iwi pūlima kanaka, a pupuhi ʻia kona kino i ke ahi a lilo i lehu. A ma kahi o kona kino i puhi ʻia ai i ke ahi, ua kapa ʻia ia wahi Kapuhinaopehu, aia ma ka pāhale o J. Piʻikoi ma lalo aku o Peleʻula, a hiki i kēia lā. ʻAʻole paha he poʻe e ola nei i kēia wā i ʻike i ia wahi i puhi ʻia ai ua manō lā ma lalo aku o ia pāhale o J. Piʻikoi ma Peleʻula.
E hoʻi hou aʻe kākou e ʻōlelo no ka hoʻi ʻana o ka huakaʻi malihini o Hawaiʻi. Aia lākou lā ke huli hou lā i ka moana ʻo Kaiwi; a hiki akula lākou nei i Kalaeokalāʻau ma Molokaʻi, e noho mai ana nō ʻo Kanakaokai, ke kiaʻi o ka lua o ko laila manō aliʻi, ʻo Kauhuhū ka inoa. A hiki lākou nei, hoʻokipa akula kēia i nā malihini, a haʻi maila iā lākou nei, ua hoʻi ʻo Kauhuhū ma kēlā ʻaoʻao o Molokaʻi ma Koʻolau ʻo Wailau, a ma kāna hoʻokipa ʻana i nā malihini, ua mākaukau nō nā mea hōʻoluʻolu kino, a pāʻina nui ihola.
A pau ia, haʻi maila ke kiaʻi puʻukū o Kauhuhū iā lākou, “Ua hala aku ʻoukou a liʻuliʻu iho, hiki maila kekahi manō, he koena no ka lā hakakā o ʻoukou me Kaiʻanuilālāwalu, a haʻi maila, ua make lāua me Kauhuhū ke aliʻi o Maui Hikina, a ua hoʻonoho ʻia ʻo Honuiki i aliʻi no lākou, a he nui ka weliweli a me ka makaʻu no kahi manō ʻuʻuku o ia huakaʻi, ʻo ia hoʻokahi wale nō ka mea nāna i pepehi iā Kaiʻanuilālāwalu a me nā manō ʻē aʻe he nui loa, a i pakele au no ka māmā loa ma ka holo ʻana. A i hoʻi aku ka hana, ua make ʻo Kauhuhū i ua wahi ʻuʻuku koa nei, a ua hoʻonoho kēlā iā Honuiki i aliʻi no mākou. Ke ʻōlelo pono nei au, mai noho ʻoe a huhū ke hoʻi nui mai mai ka huakaʻi mākaʻikaʻi mai, o pilikia auaneʻi ke ola i kēlā wahi manō ʻuʻuku ikaika loa. E hana ʻoluʻolu wale aku nō ka pakele.” A lohe ʻo Kauhuhū, nui loa kona aloha i ka make ʻana o kona mau hoahānau ʻelua, a manaʻo ihola ʻo ia e make pū me lāua, ke hoʻi mai ka huakaʻi a nā malihini mai ka mākaʻikaʻi mai. I ia wā i pane mai ai ua wahi manō nei, “ ʻAʻole ʻoe e pono ke manaʻo e hakakā aku me ua wahi manō ʻuʻuku lā, he ʻoi o ke koa a me ka ikaika launa ʻole; he ʻōpala nā mea a pau i mua ona. Ua ʻike pono mākou a pau loa i kona ikaika a me kāna mau ʻōlelo koa ma kona waha, e kūkala mai ana me ka leo nui he keiki ia, ua poni ʻia i ka ʻawa hiwa, niu hiwa, moa hiwa, puaʻa hiwa me ka iʻa ʻula. Ma kāna ʻōlelo mai e hume ana ia i ka malo kea, eia wale nō ka pakele: ʻo ka noho ʻoluʻolu aku a e hoʻokipa mai ma ke aloha ke hoʻi nui mai. ʻO ia ka lohe lā, ke hoʻi nei au.”
Noho ihola lāua me Kanakaokai, kona puʻukū, me ke kūkā pono ʻana, a hoʻoholo ihola lāua e pau ka manaʻo huhū. Ma muli naʻe o nā ʻōlelo ʻuao a kona puʻukū Kanakaokai, ke kumu o kona hoʻopau ʻana i kona manaʻo hakakā ke hoʻi mai nā malihini. A ma ia manawa nō i mākaukau ai nā mea pāʻina a ke kamaʻāina a pāʻina nui ihola lākou, a ma ia hope iho he mau kamaʻilio luana kā lākou e pili ana no ka huakaʻi mākaʻikaʻi a nā malihini, a hiki wale i ka wā a nā lihilihi i ʻūpoʻi ai, a lilo nui akula i ka hiamoe. A i kēlā kakahiaka aʻe, ua puka maila ka lā, a ua mākaukau maila nā meaʻai o ke kakahiaka, a pāʻina lākou a hoʻomaha iki ihola. A ʻo ka hana hope loa, ʻo ke aloha aku, aloha mai me ke kamaʻāina, a hulihoʻi nui akula nā malihini.
A ma ka moana ʻo Pailolo ma waena o Nā Hono o Molokaʻi, Lānaʻi me Maui, hālāwai lākou me ke Aliʻi manō ʻo Moanaliha a me kona huakaʻi lehulehu e iho ma luna mai o Kahakuloa. ʻElua mau manō aliʻi me ia. No Koʻolau o Maui lāua ʻo Kāneikōkala a me Hiʻu. E hele ana lākou e hoʻomakākiu i ka poʻe kolohe o
ka moana me he mau mākaʻi lā e mālama ana i ka maluhia o ka moana, ʻaʻole a lākou hoʻohaunāele.
A aloha maila kēlā poʻe, ʻo Moanaliha mā, i kēia poʻe me ka nīnau mai, “Ma hea kā ʻoukou huakaʻi, e nā Aliʻi o Hawaiʻi?” Wahi a kēia huakaʻi, “I ka mākaʻikaʻi mākou i Kahiki a hoʻi mai nei.” “ ʻAe, ua lohe au a me koʻu poʻe nei no ko ʻoukou kaua ʻana ma ka moana ʻo ʻAlenuihāhā a make ʻo Kaiʻanuilālāwalu, ka pūkaua nui o ia moana, a make pū hoʻi me Kauhuhū, ko Kīpahulu manō a o Maui Hikina a pau ma kāna hoʻomalu ʻana. A ua lohe naʻe au, i make no lāua no ka puni ikaika. Ua manaʻo paha lāua, iā lāua wale nō ka ikaika a me ke koa. ʻO mākou ka mea hilahila nui i ko lāua hakakā ʻana me kahi kanaka koa o ʻoukou a nāna ke eo o ka lā hakakā.” “ ʻAe,” wahi hoʻi a kēia huakaʻi, “he pono nō lā hoʻi paha ka huhū inā i hele mai mākou me ka manaʻo huhū. He mau ʻōlelo mālie aku nō hoʻi kā mākou no ka mākaʻikaʻi, ʻaʻole a he huhū. Kainoa paha a huhū aku hoʻi mākou, a laila, kuleana lā hoʻi ka huhū a me ka hakakā lā hoʻi.” Pane maila ke Aliʻi Moanaliha, “Ua pono nō ko lāua make ʻana; he mau mea huhū maoli nō. A ʻo ka hope nō ia o kā lāua hana ʻana, no ka mea, he mua a he hope ko nā mea a pau.” A nīnau maila ʻo Moanaliha, “ ʻO ua wahi ʻuʻuku koa nei anei kēia i make ai kēlā mau mea a me ka lehulehu ʻē aʻe o lākou?” “ ʻAe, ʻo ia nō,” wahi a lākou nei. “ ʻAʻole ʻiʻo nō hoʻi ʻo ka ʻuʻuku.” “Ua hiki aʻela kā hoʻi i ke anana; i ka wā nō ia he haʻilima ka loa a ʻoi iki mai.” wahi a lākou nei.
A i ia wā, hoʻokuʻu like aʻela nā huakaʻi, huli maila hoʻi lākou nei ma kahi o ka ʻelemakule, a hoʻokipa ʻia akula e ka puʻukū Kaʻalamikihau. A hālāwai nui akula me Kamohoaliʻi, aloha aku a aloha mai lākou nei. A liʻuliʻu, mākaukau maila ʻo Kaʻalamikihau i nā mea pāʻina, a pāʻina nui lākou. (Ke ualo aku nei au i ka mea e heluhelu ana, mai hoʻopoina i ka hoʻopaʻanaʻau ʻana i nā pāʻina ʻana a pau a nā aliʻi o Hawaiʻi. Inā e poina iā ʻoukou, e hoʻi hou ko ʻoukou nānā ʻana mai mua mai i paʻa pono. Ke kokoke aku nei paha i ka ʻumi kaukani o nā huaʻōlelo pāʻina ma loko o kēia kaʻao, a no laila, mai paupauaho nui.)
A pau ka pāʻina nui ʻana, a ma hope o ia manawa, ua uhi maila ka pō, a walea nui akula lākou nei me ka haku kamaʻāina ma nā mea e pili ana i ka huakaʻi mākaʻikaʻi a lākou nei. Hahaʻi akula kahi ʻōpio i kā lākou kipa ʻana i Kalaeokalāʻau i o Kauhuhū lā, ke aliʻi o Molokaʻi, a me ko lākou hālāwai ʻana me Komoawa, ka pūkaua kiaʻi o ka nuku o Puʻuloa a me ka moe nui ʻana. A i kekahi lā aʻe, hālāwai me ke Aliʻi Kaʻahupāhau me kona mau pūkaua Honuiki, Kahiʻukā ka pūkaua nui, a ua hala ke anahulu ma laila me ka mālama maikaʻi loa ʻia o nā pono kino a pau, a me ko lākou hālāwai ʻana me nā aliʻi o Kauaʻi i kahi o kēlā lae koʻakoʻa, a he mea weliweli ka nui o kona kino; ʻaʻole e ʻike ʻia kēlā ʻaoʻao.
“A mai laila aku mākou i ka palena moana e kaʻawale ai ʻo Hawaiʻi nei a me Kahiki, ʻo Keaukāʻiʻī ka inoa o ko laila kiaʻi, he wahi ʻōlepelepe o ke au i ʻō i ʻaneʻi, i luna i lalo, a hālāwai mua mākou me kekahi hīhīmanu nui, ʻo ia ka puʻukū kiaʻi ma lalo mai o Keaukāʻiʻī, kona haku, a nāna i hoʻokipa iā mākou i o Keaukāʻiʻī lā ma kona hale aliʻi.
“A mai laila aku mākou i ka paeʻāina Nuʻuhiwa, a ma kahi o ke aliʻi nui ʻo Taetaeti, ke kaikunāne o ka makuahine o Kua. Ua mālama ʻia mākou, a mākaʻikaʻi mākou i ia mau wahi me ka mahalo nui. A hiki mākou i ka paeʻāina o Tahiti ma ka hoʻokipa ʻana o ko laila Aliʻi Nui ʻo Taʻohutatua. Ko ia nei hoahānau ponoʻī nō ia; na ke kaikunāne kēlā; na ke kaikuahine hoʻi kēia, ʻo Kua. Ua mākaʻikaʻi nui mākou i ia mau ʻāina a pau me ka ʻauʻau i ka wai o Muliwaiʻōlena. Ua hala ʻelua anahulu ma laila. Mai laila aku mākou a ka peʻa kapu o Nuʻumealani. E noho aliʻi ana nō ʻo Kukuimakalaulani, ko ia nei kaikaina ponoʻī loa a nā mākua hoʻokahi. Aia ko lākou nei hale aliʻi i kapa ʻia ka inoa ʻo Laemanō ma kekahi lae. Ua maikaʻi nō ia mau wahi a pau loa, a he mau lā ko mākou ma ia ʻāina pāhaʻohaʻo, a huli hoʻi mai nei me ke kipa nō i nā wahi a lākou i kamaʻāina ai.
“A he mau lā ʻelima o mākou i hala ma Puʻuloa; hoʻi mai nei mākou a Waikīkī, hālāwai me Pehu, he manō no Honokōhau i Maui aʻe nei, e mākaukau ana e nahu i nā kānaka heʻe nalu o Kalehuawehe, a ua make mai nei iā mākou no kona manaʻo ʻai kanaka. A moe mai nei mākou i Molokaʻi a hoʻi mai nei hoʻi a hālāwai me ka huakaʻi a ke Aliʻi Moanaliha ma ka moana ʻo Pailolo. E hele ana nō hoʻi kāna huakaʻi ma kona ʻano mālama i ka maluhia o kona mau moana, Nā Hono a Piʻilani, a hoʻokuʻu nā huakaʻi a mākou, a hiki maila nō hoʻi i mua o kou alo aliʻi.”
Poʻalua nā malihini ma Kahoʻolawe, a hulihoʻi nui akula a hiki ma Kīpahulu. E noho ana ke kiaʻi ʻo Honuiki ma kona noho aliʻi ʻana no ia ʻokana ʻo Maui Hikina, e like me ka hoʻonoho ʻana aku a ka ʻōpio iā ia. Ua maluhia maikaʻi ka ʻāina ma kāna hoʻomalu ʻana me ka ʻoluʻolu, a ma laila nā malihini i hōʻoluʻolu ai. A i kekahi lā aʻe, ua kuahaua ʻia nā manō a pau e ʻākoakoa mai no ka hoʻolilo ʻia ʻana o Honuiki i Aliʻi ma kahi o Kauhuhū i make. A i ka ʻākoakoa ʻana mai o nā manō a pau, ʻōlelo maila ka ʻōpio i mua o ka lehulehu, “Ua kāhea aku nei au iā ʻoukou no ka hoʻonoho ʻana iā Honuiki i Aliʻi no ʻoukou ma kahi o Kauhuhū i hāʻule aku nei. A ke hōʻike aku nei au ma ke ākea, ua hoʻokohu pono ʻia aku ʻo Honuiki i Aliʻi, a i kiaʻi no kēia ʻaoʻao o ka moana. A e noho ʻoukou, e nā mea a pau, ma kāna hoʻomalu ʻana mai kēia manawa aku, ʻoiai e pono ana kāna hoʻomalu ʻana.”
A pau ka ʻōlelo kūkala a ka ʻōpio a kākou no ka hoʻolilo ʻana iā Honuiki i Aliʻi, hoʻōho like maila nā manō a pau me ka leo hoʻokahi, “E ola mau loa ʻo Honuiki i ke Akua Kamohoaliʻi.” A ua piha nā mea a pau i ka hauʻoli nui ma ia manawa, a ua pau aʻela nā hana a pau e pili ana no ia lā. Aloha aku, aloha mai nā malihini me ke kamaʻāina a hulihoʻi nui akula ka poʻe Hawaiʻi. A hiki ma Hāmākua, a noho ko laila kamaʻāina. A i kekahi lā aʻe, hiki ka huakaʻi i Kona, a noho ko laila aliʻi. I kekahi lā aʻe, hiki nā mea ʻekolu i koe ma Kaʻū, moe lākou nei ma laila.
Aia i kēlā pō, hiki ʻuhane akula ua ʻōpio nei i nā mākua ma Pānau i Puna, a hoʻāla akula ma ka moeʻuhane i nā mākua, “ ʻAuhea ʻolua, e lāua nei e moe nei. Ua hoʻi mai nei ka huakaʻi a mākou mai Kahiki mai, a eia mākou ma Kaʻū nei i kēia pō. ʻApōpō a kūpono ka lā, hiki mai māua me Kepanilā ma kai aʻe nei o kākou.” I ia manawa, puoho aʻela ka makuakāne a hoʻāla akula i ka makuahine, a ʻōlelo akula, “Ua hoʻi mai ka huakaʻi mākaʻikaʻi a ke keiki a kāua. Aia ke moe lā i kēia pō ma Kaʻū. ʻApōpō a kūpono ka lā, hiki mai me Kepanilā. Pēlā ia i ʻōlelo mai nei iaʻu.”
A ma ia wanaʻao, piʻi akula ka makuakāne i ka ʻawa, ka maiʻa a hoʻi kakahiaka maila nō, a iho akula lāua nei. A hiki i kahakai, māmā akula kēia i ka ʻawa a nui a e mākaukau ana nō lāua nei no ka hoka ʻana i ka ʻawa. Kani ka poʻo a ua wahi ʻōpio nei. I nānā aku ka hana o nā mākua, e lana māi ana lāua nei i ka ʻaekai. ʻĀwīwī ihola ka makuakāne i ka ʻawa a piha nā ʻumeke ʻelua, a ua pau maila hoʻi ka maiʻa i ka ihi ʻia a piha nā ipu nui ʻelua. A i ia manawa i kāhea aku ai ʻo Kapukapu iā lāua e pae mai e ʻai. A pae maila lāua lā, a ma ka ʻaekai i nānā aku auaneʻi ua mau mākua nei, ua nui loa ua wahi keiki nei a lāua nei; hoʻokahi anana me ka iwilei. Ninini akula ka makuakāne i ka ʻawa iā Kepanilā; hāmama maikaʻi aʻela kēlā a pēlā nō hoʻi ka ʻōpio, a ninini akula i nā poʻi maiʻa pala i pūpū no ka ʻawa a me nā laulau o ka moa. A pau ia, moe mālie maila nō lāua lā i ka ʻae kai no ka ʻona o ka ʻawa.
A hiki i ke ahiahi, ua mākaukau nā meaʻai a pau no ia manawa, a kuʻi hou ihola nō, ua māʻona no ka moe ʻana o ka pō, a hoʻi akula lāua nei e moe ma ka lua nui maikaʻi o ua ʻōpio nei, a waiho akula i ka hiamoe, a moe akula nō hoʻi nā mākua ma uka o ua wahi nei. A iā lākou nei e hiamoe nei, haʻi ʻuhane akula ua ʻōpio nei i nā mākua, “I aloha mai ʻo Kaʻahupāhau iā ʻolua a me Kahiʻukā, Honuiki, a i aloha mai nei nō hoʻi ʻo Kamohoaliʻi iā ʻolua.” Uē akula nō hoʻi nā mākua ma ka moeʻuhane, a hahaʻi maila kēlā iā lāua i ka moʻolelo no ka hele ʻana i ka mākaʻikaʻi a me ka hoʻi ʻana mai a me ke kaua ʻana ma ka moana, a me nā hana a pau a Kamohoaliʻi ma luna ona. A haʻi pū akula nō hoʻi ia i nā mākua, a pau ka pāʻina kakahikana ʻana, e hoʻihoʻi ana ia iā Kepanilā i Hilo, a i kekahi lā nō e hoʻi mai ai ʻo ia mai Hilo mai ke hoʻokuʻu maikaʻi ʻia mai ʻo ia e ke kamaʻāina. A i ke ao ʻana aʻe, mākaukau nā meaʻai a pau no ka pāʻina kakahiaka; he ʻaina kakahiaka maoli nō.
A hala nā lā ʻelima i ua ʻōpio nei ma Hilo, a i ke ono o ka lā, ua nui loa ke aloha ma waena o lāua ʻelua. Ma hope iho o ka pāʻina ʻana o ia kakahiaka, aloha aku a aloha mai lāua, a hulihoʻi maila ua ʻōpio nei me ka hāʻawi aku i ke aloha kakahiaka.
A ma kēia wahi ke haʻalele mai nei ka hanohano iaʻu o ke kākau ʻana aku i kā kākou moʻolelo kaulana a maikaʻi, e ka poʻe puni moʻolelo. ʻAʻole kēia he kaʻao; he moʻolelo maoli nō kēia. A ʻo ka hopena kēia o ko kākou kamaʻilio ʻana me nā iʻa o ke kai.
