
Listen & Read
Māhele 8
24 Feberuari 1877
A pau kēia mau hana a ke kahuna, a laila, ʻī maila ʻo ia, “Aia a Poʻalima, hele aku au a moe i Moloaʻa, i kahi hoʻi o Kalaeomano, a ma ka Poʻaono au e hiki aku ai.
I loa nō a pau nā ʻōlelo a ke kahuna, ʻo ke kū aʻela nō ia o Pōhakumalumalu, a hoʻi maila, a hiki ana i mua o Kalalea a me nā aliʻi, a hōʻike akula i nā mea a pau a ke kahuna i hahaʻi mai ai. A ma ia wā koke nō, huli aʻela ʻo Kalalea, a pane pākahi akula i nā mea a pau i hahaʻi ʻia mai ai, me ka ʻī ʻana aku, “Eia ke kauoha a ke kahuna iā kākou a pau, a me nā mea hoʻi a pau a kākou e ʻimi ai a loaʻa ma mua aʻe o kona hiki ʻana mai, no laila, ʻo wai auaneʻi ka mea nāna e kiʻi i ka wai a ka pāoʻo?”
Pane maila hoʻi ʻo Papaloa, “Naʻu e kiʻi.” A na kēlā a me kēia mea i koho mai i kāna mea e kiʻi ai, a pēlā nō a pau pono nā mea i kauoha ʻia mai.
I ka pau ʻana nō o nā ʻōlelo a Kalalea, kū aʻela kēlā a me kēia e kiʻi i kāna mea i koho ai, a he manawa ʻole, ua mākaukau nā mea a pau.
Aia naʻe i ka hiki ʻana i ka pō i o Akua, kuʻi ihola ka hekili, ʻōlapa aʻela ka uila, nei aʻela ke ōlaʻi, ua ka ua koko, kahe ka wai ʻula, ʻōpaʻipaʻi nā kūkulu o Kahiki. He ʻekolu pō, he ʻekolu ao, ʻaʻohe wahi mea a hānau iki.
A hala hou nā lā ʻekolu a me nā pō hou ʻekolu, ʻaʻohe nō he wahi mea a hānau iki. Aia naʻe ke kahuna i Moloaʻa i ia manawa, a ma ka Poʻaono, hiki maila ʻo ia ma Anehola, a e ōpū ana nō nā mea a pau no ka pilikia; a mai ia lā a pō, ʻaʻole nō i lawelawe iki ke kahuna, no ka mea, ua hele pū mai lāua me Kalaeomano, a ma ka Poʻahiku aʻe, a ma ka wanaʻao o ia lā, ʻo Akua ka pō ʻo Akua ke ao, a ʻo ʻIkuā ka malama, no laila, ʻo ʻIkuā kāne, ʻo Hoʻopaupauaho ka wahine, hānau kāne a me ka wahine i loko o ia manawa, he leo nui.
Ma ua wanaʻao lā, hoʻolale aʻela ke kahuna e kuʻi i ka ʻawa a me nā mea a pau loa, a e hui pū me ka wai, kānana a ke poʻi, a laila, hāpai mai. He manawa ʻole, ua mākaukau nā mea a pau, a kū ana i mua o ke kahuna. I ia manawa, hōʻike ke kahuna i kona akamai; hoʻomaka ihola ʻo ia e pule, ʻo ka hele ia a ʻāmama, lālau ihola kona lima i ka wai, a hamo akula iā Koananai mai ke poʻo a nā wāwae; a pau ia, ʻiliki hou ihola nō ua kahuna nei i ka pule, ʻo ka hele nō ia a ʻāmama, komo akula nō ka lima i loko o ka wai, a hamo hou akula nō mai luna a lalo. ʻO ka hele nō hoʻi ia a kāuna ka pule ʻana, kāuna nō hoʻi ka hamo ʻana, ʻo ke kuʻi ihola nō ia o ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, ua ka ua koko, kahe ka wai ʻula, ʻōpaʻipaʻi nā kūkulu o Kahiki, a i hānau aʻe ka hana, eia kā he puʻu koko wale nō. ʻī maila ua kahuna nei, “ ʻAʻohe i pau ka pilikia, ʻoiai he puʻu koko wale nō kēia i hemo mai nei, ʻaʻohe keiki.”
Hoʻomaka hou ihola ua kahuna nei e pule a ia ʻāmama ʻana aʻe nō, komo koke akula nō ka lima i loko o ke poʻi wai, a ʻo ka hoʻomaka hou akula nō ia i ka hamo ʻana, mai ke poʻo a hiki i nā wāwae, a pēlā nō a pau kāuna o ka pule ʻana, a pēlā nō hoʻi ka hamo ʻana, ʻo ke kuʻi ihola nō ia o ka hekili; ʻo ka hele hoʻi ia a pau pono e like me ma mua, hemo ana he ʻaluʻalu, huli aʻela ke kahuna a ʻī mai, “Eia ke keiki lā he ʻaluʻalu. ʻO kēlā puʻu koko akula, ʻo ka ʻili ia, a ʻo kēia ʻaluʻalu lā, ʻo ke keiki ia.”
Ma kēia ʻōlelo a ke kahuna, he mea kānalua loa ia na nā mea a pau, akā, ma ka wehewehe pono ʻana mai a ua kahuna i ka ʻī ʻana mai, “Aia a pau ka makahiki, i ia wā ʻoukou e nā aliʻi e ʻike ai i ke ʻano o ke keiki, a i kēia wā lā ʻeā, he ʻaluʻalu wale nō a me ka puʻu koko.”
Ma ʻaneʻi e waiho kākou i ka ʻaluʻalu, a e kamaʻilio kākou no ka puʻu koko, no ka mea, ua lilo akula iā Kahawali a me Kanokamahine kāna wahine, aia i Puna, aia ma waena o Kapoho a me Puna, ʻo ia ʻo Kula a me Halekamahine, a na lāua nō i hānai a nui kēia puʻu koko. A ʻo kēia mau mea naʻe, he mau mea pili nō iā Kapaopao, no ka mea, ʻo Kahawali, ʻo ia nō ke keiki a ko Kapaopao kaikaina, ua hele ʻo ia i Hawaiʻi, a noho ma Kula i Puna, a hoʻāo me Kamiloholu, loaʻa ai ʻo Kahawali. ʻO Kanokawahine nō hoʻi, he aliʻi wahine nō ʻo ia no Puna, a ʻo Kula nō kona ʻāina hānau. Holoholo like nō lāua a hiki i ko lāua hoʻāo ʻia ʻana, a no ka loaʻa ʻole o kā lāua keiki, ua holo mai lāua i Kauaʻi nei, me ka manaʻo e lawe i ke keiki e hāpai ana a ua ʻāʻumeʻume lāua me ka poʻe makemake keiki, ʻoiai nō naʻe ke keiki i loko o ka ʻōpū, akā, ma ka lā naʻe i hānau ai, aia kā he puʻu koko wale nō, pau aʻela ka makemake o kekahi poʻe no ke keiki, akā, ʻo Kahawali naʻe, miki akula ʻo ia a mālama ihola i ua puʻu koko nei, akā, aia naʻe ma ka wā a ke kahuna i wehewehe mai ai no ke ʻano o ua puʻu koko lā, e lilo ana ia i ʻīlio, ke hala ka makahiki. Ua kānalua loa kekahi poʻe, akā, ʻo Kahawali, lawe aʻela nō ia a mālama ihola, a me ia pūʻolo nō lāua i hoʻi ai a hiki i Hawaiʻi. Ua mālama lāua a hiki i ka hala ʻana o ka makahiki, puka ʻiʻo maila he ʻīlio, a na lāua nō i hānai a hiki i ka nui ʻana, a ua kapa ʻia kona inoa ʻo Kanihookūkanaloa.
E waiho kākou i ka ʻīlio e nape ana i ka ʻolu o Waiakaʻea, a e hoʻi aʻe kākou a e kamaʻilio no ke keiki ʻaluʻalu, no ka mea, i ka wā nō o ua ʻaluʻalu nei i puka ai i waho, pane koke aʻela nō ke kahuna, “Eia ke keiki lā he ʻaluʻalu, aia a hala ka makahiki, puka aku ʻo ia i waho, a ʻike ʻoukou he keiki, a i kēia wā he ʻaluʻalu wale nō. No ka mea, ʻo ke kino maoli o ke keiki, aia lā i Kūkuluokahiki me ke kaikuaʻana ʻīlio nō ona.”
Aia naʻe i ia manawa, ua huliāmahi nā mea a pau i ka haku mele i inoa no ke keiki, mai nā aliʻi a i nā makaʻāinana. A penei ke mele a kekahi aliʻi wahine:
Nani Kaʻala he kuahiwi no Waiʻanae,
Kāhiko nō Māʻili i ke ʻala me ke onaona,
ʻAʻala onaona nā wāhine o ka maʻo i ke kū,
E hoʻāikāne ana me ka lā i Puʻuokapolei,
Lei Puʻukuʻua i nā hala ma ka ʻehu kai,
He kai ʻo Koʻolina, he uka ʻo Honouliuli,
ʻO ka uli hewa o ka ʻili iā ʻoe e ka makemake,
Makemake au i nā ʻanae holo o Kaihuopalaʻai,
E hoʻonuʻu au a kena i ke koi a ka manaʻo,
ʻO kuʻu manaʻo, ua hiki mai ē,
ʻU–hū, he aloha nō ē, Ua hi–ki nō ē.
A pau kēia mele, ua haku nō kekahi i kāna mele, ʻo ia ʻo Pāeaea, he aliʻi kāne, a penei kāna mele:
Nani Waiʻaleʻale he ipukai na ke kēhau,
Paheʻe i ka noe luna o Maunahina,
Hina ke oho o ka mauʻu kalamālō,
Kuʻu hoa i ke anu o ʻAipō ē,
Hāhā ē, Hala ka māpuna wai o Kikīʻōpua,
Me he ʻōpua lā ʻo Mokuʻaeʻae e ʻau nei i ke kai,
ʻAʻohe ʻaʻapo ʻia ka Nāulu i ke kula,
He mea hana mau nō ka ua no Hanalei,
Lei Hīhīmanu i nā lehua waimaka nui.
ʻO kuʻu manaʻo, ua hiki mai ē,
ʻU–hū, he aloha ē,
Ua hiki nō ē.
I ka wā nō e hāpai ana, ua haku mua nō ʻo Kahawali i kāna mele, akā, i ka hānau ʻana aʻe naʻe aia kā he puʻu koko wale nō. No laila, ua noi mai nā aliʻi i ua mele nei, e hoʻoili no nā keiki mua, ua ʻauʻa nō ʻo Kahawali, a hoʻoili ihola ma luna o ka puʻu koko wale nō; a penei ua mele nei:
ʻOni e lele Koʻokoʻolau i ka makani,
Lele maʻopu nō i ka wai Koʻolihilihi,
Aloha nā lehua o Hōpoe e ʻai ʻia nei e ka manu,
ʻO ka moe ʻoni ʻole a ke kai ʻo ʻAʻalamanu,
I hoʻoipo me nā lehua o Panaʻewa,
Nānā aku ʻo ka laulā ma kai o Hāʻena,
Ua pāweo nā ʻeʻena i ka lehua makanoe,
I moe aloha me nā lehua o Kuokala,
Eia iho nō ka nani i Hanakaulua ē,
ʻO kuʻu manaʻo, ua hiki mai–ē,
ʻU–hū, he aloha ē,
Ua hiki nō ē.
He nui nō nā mele i haku ʻia no kēia keiki, akā, e waiho kākou i ia mau mele, a pau ka makahiki o ka noho ʻana ma ke ʻano ʻaluʻalu, a puka aku ua kamaʻeu nei a kākou ma ke ʻano kanaka, a laila, hoʻouka aku nā mele inoa.
I loko o kēia wā e waiho nei ke keiki me ka ʻaluʻalu, ua hoʻi akula ʻo Waiehu a me Kawelowai me kā lāua hānai ʻo ka ʻaluʻalu wale nō, akā, ma ka ʻōlelo a Kanoeoalakaʻi, ke kahuna, aia a hala hoʻokahi makahiki, ʻike ʻoukou i ke keiki, a laila, ʻo ko ʻoukou wā ia e kapa aku ai i kona inoa ʻo ʻAʻahoaka.
Ua kapa ʻia kēia inoa ma muli o ka makemake wale nō o ke kahuna, e like me kona ʻike ma ke ʻano o kāna ʻoihana. A no laila, ʻo ke ʻano o ia inoa, he mālamalama, he koa, aia i luna o Waiʻaleʻale.
Ma kēia mau hoʻākāka a ke kahuna, ma laila wale nō nā aliʻi a me nā mākua i hilinaʻi nui ai, a ʻo ia wale nō hoʻi ko lākou puʻukalahala.
He ʻekolu mahina o ka noho ʻana o Kanoeoalakaʻi i Kahoʻiwai, a hoʻi akula ʻo ia i kona home kuahiwi i luna o Kilohana, a noho ihola nō hoʻi nā aliʻi a me nā makaʻāinana.
I ia noho ʻana iho nō o Koananai mā, hāpai hou aʻela ʻo ia. ʻOi noho aku hoʻi a hala nā mahina ʻelima, ʻono aʻela ʻo ia i ka uhu o Makapuʻu. Poke mai ka uhu a liʻiliʻi, lomi iho ke ake, hui pū iho me ka limu piʻipiʻilani o Maunalua.
I ka lohe ʻana nō o Kalalea, ua hoʻouna ʻia ʻo Pōhakumalumalu a me kona mau hoa holo. I ia pō nō a ao, pae ana lākou nei i Maunalua. A loaʻa no ka limu piʻipiʻilani, a holo akula a pae ma kēlā ʻaoʻao o Pāhonu. Moe ihola a ao aʻe, hoʻomākaukau maila nā waʻa o ka poʻe lawaiʻa o ia kaha no ka hele ʻana i ka lawaiʻa uhu, a ʻo ka poʻe Kauaʻi nō kekahi i hele pū me lākou lā, no ka mea he wahi pili iki nō ko lākou nei i kahi kanaka o Pāhonu, ʻo ia ʻo Lehuakona, he kamaʻāina no ia kaha, a he kaikoʻeke nō hoʻi ʻo ia no Pōhakumalumalu, ʻo ke kaikunāne ia o kāna wahine ʻo Kaʻakaulua.
Ua hāʻawi ʻia mai nō hoʻi iā lākou nei ʻeono kāuna uhu, a hoʻokomo ʻia ihola nō i loko o ka hale waʻa, he wahi e hoʻomākaukau ʻia no nā iʻa hoʻōla, i ʻole ai e make, a ʻo ka hoʻi maila nō ia, a pae ana i Hālaulani, e piha ana nō ʻo kai i nā aliʻi, he heʻe nalu ka hana.
Hoʻi loa akula nō lākou nei a hiki i uka o Kahoʻiwai, hana ʻia ka ʻono o ke aliʻi a maikaʻi, a pāʻina nō hoʻi. ʻO ka hele nō hoʻi ia a piha ka ʻeono mahina, ʻono hou nō ke aliʻi i ʻea hope wai o Mānā, hoʻouna ʻia kekahi mea e kiʻi, a loaʻa maila.
ʻO ia noho aku nō hoʻi ko lākou nei a piha nā mahina ʻewalu, ʻono hou aʻela ke aliʻi i ka heʻe o Kalihikai a me ka ʻina o ʻAnini. ʻEmo ʻole a loaʻa maila kēia mau ʻono a ke aliʻi wahine.
I ka piha ʻana hoʻi o ka ʻeiwa o ka mahina, haku ihola kekahi aliʻi wahine i kāna mele penei:
Nani Līhuʻe i ke ao a ka Nāulu,
Paheʻe i ke one ke kai o Hālaulani,
He lani, he mea laha ʻole naʻu e noho nei,
Ka noho hoʻokano a Keahiʻāloa i ke kula,
Kūmaka kuʻu ʻike i nā lehua o Kahahei,
Hei akula ʻoe i ka ʻupena kuʻu a ka lawaiʻa,
ʻO ka hiaʻai wale aku nō i ka nani o ʻAipō,
ʻAʻohe hana a Kauapaliloa,
Ke nihi aʻela ma ke kua o Hāʻena,
ʻU–hū, ua laʻi ē,
ʻU–hū, he aloha ē.
A pau ke mele a ia kupunawahine, puana aʻela hoʻi kekahi kupunawahine i kāna mele penei:
Nani Wailua he loko wai na ka makemake,
He makemake ʻokoʻa nō naʻu ke one o ʻālaʻa,
Huhui aku lāua me ke kai o Kahaloa,
ʻAʻohe loa o ke kula o Hanamāʻulu e waiho nei,
ʻO ka moe ʻoni ʻole o ke kai o Niumalu.
Ua malu ke kula i ka houa e ke anu,
Anu maʻeʻele i ke koni a ka ua Nāulu,
ʻAʻohe hana a ka makani Kiuwailehua,
He lehua ke aloha na ka wai kūʻau hoe,
ʻU–hū, ua laʻi ē,
ʻU–hū, he aloha ē.