
Listen & Read
Māhele 2
6 Ianuari 1877
A mākaukau kēia mau mea a pau, hiki maila ka manawa e hoʻokō ʻia ai nā ʻiʻini paʻa o nā aliʻi, kū maila ʻo Kuaehu me kona kāhiko piha, a hōʻike maila i mua o nā aliʻi a me nā makaʻāinana, ʻī maila, “ ʻAuhea ʻoukou e nā aliʻi a me nā kaukau aliʻi, nā mākua o nā mea e male nei i kēia manawa, a me nā makaʻāinana. Ua hiki mai nei kākou i ka wā e hoʻokō ʻia ai ka makemake o kuʻu naʻau, ʻo ia ko lāua hoʻokō ʻana i ka male. A ma muli naʻe o kuʻu ʻike piha kilokilo, e hānau ana he keiki koa mai ko ʻolua mau pūhaka aku, he keiki koa, a nona auaneʻi ke kaulana palena ʻole ma kēia hope aku; ʻo ke keiki ia, ola nā iwi; puni nō ʻo Kauaʻi nei iā kākou nei e nā aliʻi.”
A pau nā ʻōlelo a Kuaehu, hoʻomaka ka ʻai ʻana i nā mea a pau i hoʻomākaukau ʻia no ka hoʻāo ʻana o nā aliʻi. Hula ka hula a māloʻeloʻe, oli ke oli a hā ka leo, kilu ke kilu a pau i ka nāhāhā no ka lōʻihi o wā o ka hula ʻana, ʻo ia hoʻi, he ʻumi lā a he ʻumi pō ka lōʻihi o ka wā a nā aliʻi o ka noho ʻana e ʻai i nā mea i hoʻomākaukau ʻia no ka lā nui o nā aliʻi.
I ia wā nō, hoʻi akula nā aliʻi o Koʻolau a me ko nā wahi ʻē aʻe a puni ʻo Kauaʻi.
I ka pō naʻe ma hope iho o ka hoʻi ʻana aku o nā aliʻi, kaukau akula ʻo Palikoa, kahi aikāne a Kalalea, ma ke mele ʻana penei:
Anu lā–ē anu,
Anu mai nei loko e ke hoa,
He malihini kipa ko ka hale,
ʻAʻohe ʻike wale iho iā Kamoku,
Moku kāua e ke hoa lā,
Anu mai nei kuʻu kua, mehana mai nei kuʻu alo,
He wahi aloha,
Noʻu nō e noho aku nei.
I ia paʻa ʻana nō o kēia wahi mele a Palikoa, ʻo ka walewaha akula nō ia i nā aliʻi a me nā ʻaialo, pā iho hoʻi i kamaliʻi, ʻo ke kaulana loa akula nō ia a puni ʻo Kauaʻi nei.
E waiho iki kākou i ke kamaʻilio ʻana iā Kalalea mā, a e huli aʻe kākou e nānā iā Kahuoi, ka mea i kamaʻilio ʻia ma mua a me kona mau kahu.
I ka manaʻo ʻana o nā mākua a me nā aliʻi i ka pono o ka male ʻana o Koananai me Kahuoi, he keiki aliʻi no Tahiti, a i ia lohe ʻana o Kahuoi no Koananai, ʻo ia kāna wahine e hoʻokō aku ai, piha loa i ka ʻoliʻoli, a ʻī ihola, “E hoʻouna paha wau i koʻu kahu, iā Kahaleʻala, e kiʻi i oʻu kapa i luna o Kahakaʻekaʻe, i loko o ka pili o Hōʻeukalani, aia i kuʻu kupunawahine iā Poloahikanaloa.”
I loa nō a pau nā huaʻōlelo, ʻo ka hoʻouna koke ʻia akula nō ia o Kahaleʻala, a koe iho ʻo Hanapai e kiaʻi i kā lāua hānai aliʻi.
Iā Kahaleʻala hoʻi i hiki ai i Kūkuluokahiki, hele akula kēia a Kahakaʻekaʻe, i ka pili hoʻi o Hōʻeukalani.
ʻOiai ko ia nei hiki ʻana aku, e moe ana nō ʻo Poloahikanaloa, ʻoiai, he ʻehā mahina ona e moe ai a laila, ala kona hiamoe. Hiki aku naʻe kēia, ʻelua mahina i pau a koe ʻelua. Noho ihola kēia, kakali no nā mahina i koe. A pau nā mahina i koe, ala aʻela ua luahine nei, a ʻike maila i ko ia nei noho aku, pane maila i ka ʻī ʻana mai, “He mea kupanaha nō kā hoʻi iā ʻoe, ʻo kō haʻalele aku nei nō kā ia i kō haku, a miki mai nei ʻoe i kāu o hope nei.”
ʻī aku hoʻi kēia, “I kiʻi mai nei au i nā kāhiko o kuʻu hānai, aia kā iā ʻoe.”
ʻAe maila ke kupunawahine, “ ʻAe, eia nō, eia aʻe nō, a i mau kāhiko aha kēia o ke kiʻi ʻana mai?” ʻī aku ʻo Kahaleʻala, “ ʻI mau kāhiko e male ai i ka wahine āna.”
A lohe ka luahine no kēia mau huaʻōlelo, huli aʻela ʻo ia, a wehe aʻela i ke poʻi o ka ipu i waiho ai nā mea ʻike, a hāliu ihola ʻo ia i lalo, a nānā maila i Hawaiʻi nei, a ʻike maila i kāna moʻopuna e noho ana i loko o ke kai, a ʻo ka wahine hoʻi, ua hoʻāo aʻela me ke kāne hou, no laila, “ ʻO Kahiki nō kēia, noho iho; ʻaʻohe Hawaiʻi e hoʻi aku ai.”
I ka lohe ʻana o Kahaleʻala i kēia mau huaʻōlelo. ʻAno ʻē aʻela kona mau helehelena, a ʻī maila, “ ʻAʻole au e noho me ʻoe, e hoʻi ana nō au, a inā ua make ʻiʻo kuʻu haku, a laila, ʻo ko māua make pū nō ia.” ʻO ko ia nei kū aʻela nō ia a hoʻi maila, ʻo ka ʻau ʻana mai i ke kai loa, mai Kahiki mai, a pae ana i Hawaiʻi nei. A hiki kēia i ʻAnini, a i nānā iho ka hana, ʻaʻohe kā hānai, ʻo ko ia nei uē aʻela nō ia me ka leo nui:
Kuʻu haku i ka ua nui o Hanalei,
Lei ana ʻo Lūʻia i nā hala o Poʻokū,
Kū au e hele, haʻalele au iā ʻoe,
ʻO ʻoe kā ka ʻuhane i luna o Hīhīmanu,
Me he manu lā ʻo Puʻupōā e ʻau nei i ke kai,
ʻAkahi au a ʻike i ka mea nui lā he aloha,
Aloha ʻo–e, aloha nō hoʻi au ē.
A pau kēia uē ʻana a Kahaleʻala i kona haku.
ʻO ke kumu o kēia make ʻana o Kahuoi, he make hilahila, no ka nele ʻana i ka wahine, no ka mea, ua hoʻāo aʻela ʻo Koananai me ke kāne hou. No laila, ua holo manawa ʻino akula ʻo Kahuoi a moe i ke kai o ʻAnini. Aia ia wahi i Kalihikai ma ʻō aku. A ʻo kahi kahu hoʻi ʻo Hanapai, holo hoʻi ia a moe i ke one. Ua kapa ʻia nō ka inoa o ua ʻāina lā ma ka inoa o ua kanaka lā. Aia ia wahi ma ʻō aku o Kalihikai. ʻO Kahuoi hoʻi, ua lilo ia i pōhaku iʻa no ia wahi a hiki i kēia manawa. Penei kona moʻolelo: Inā e piʻi ka iʻa a pili i ka pōhaku ʻo Kahuoi, a puni ʻole ua pōhaku nei i ka iʻa, ʻaʻole nō e puni ana ʻo Kauaʻi nei i ka iʻa. Aia nō a puni ua pōhaku lā i ka iʻa, a laila, he iʻa wale nō ma nā wahi a puni ʻo Kauaʻi nei—he ʻalalauā ka iʻa, he ʻūʻū, he akule, a me nā iʻa nō a pau.
Ua make kēia poʻe a pau i Hawaiʻi nei, a ua make ʻo Kahaleʻala i Kalihiwai lā o luna aku, a ua kapa ʻia ka inoa o ia wahi ma muli o ka inoa o ua kanaka lā a hiki mai i kēia lā.
Ma ʻaneʻi, e waiho kākou iā lākou i loko o ka make, a e huli aʻe kākou a e nānā hou iā Kalalea a me Koananai, no ka mea, i ka hala ʻana nō o nā malama ʻelima, ua ʻike leʻa ʻia ua hāpai ʻo Koananai. ʻO ka hele hoʻi ia a hiki i ka ʻehiku o ka malama, ʻono aʻela ʻo Koananai i ka heʻe o Kalihikai. Huli aʻela ʻo ia a ʻī akula i ke kāne, “ ʻAkahi maila kā hoʻi kuʻu ʻono i ka heʻe o Kalihiwai, waiho mai a mōkole, poke iho a piha ka ipukai, hui pū iho me ka ʻina o ʻAnini, ʻo ka poi ʻono aʻe nō o Hāʻena.
Aia naʻe i loko o ia manawa, huli aʻela ʻo Kalalea a kēnā aʻela i kāna wahi aikāne iā Palikoa, “E holo ʻoe i ka ʻono o ka wahine a kāua.” ʻAe maila nō ʻo Palikoa. ʻĪ hou mai ke aliʻi, “E hele naʻe ʻoe a iā Puʻukumu, aia lā i Kīlauea ma ʻō aku, a e ʻōlelo aku ʻoe, ua ʻono ke aliʻi i ka heʻe o Kalihikai a me ka ʻina o ʻAnini, a i ka poi hoʻi o Hāʻena. A lohe ia i kēia mau huaʻōlelo, kū nō ʻoe a hoʻi mai.”
Kū aʻela ʻo Palikoa a hele akula a hiki ana i mua o Puʻukumu, a hōʻike akula i nā mea a pau i kauoha ʻia mai, a kū aʻela nō, hoʻi maila.
A loaʻa nā mea a pau iā Puʻukumu, lawe maila a hiki i mua o ke aliʻi nāna ka ʻono, a ʻo ka ʻai ihola nō ia e like nō me ke ʻano mau o ka Hawaiʻi.
Oi noho aku hoʻi lākou nei a hiki i ka puni ʻana, ʻo nā lā ia ʻo ʻOle, hoʻomaka ihola ka nahunahu ʻana. Ua hala he mau lā a me nā pō, ʻaʻole naʻe he hānau iki, a i ka pō ʻo ʻOlepau, kuʻi ihola ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, piʻo ke ānuenue, kū ka pūnohu ʻula, ua ka uakoko, kahe ka wai ʻula, a i hānau aʻe ka hana, he keikikāne. ʻO ka hele ia a hala ke anahulu, kapa ʻia ka inoa o ke keiki, ʻo ia hoʻi ʻo ʻAnuʻu. ʻO kēia keiki, ua lilo iā Kaʻiwa a me Kawaipapa, he mau kūpuna nō ia no Kalalea, a na lāua nō hoʻi i hānai i kēia moʻopuna. I ia wā, ua haku nā aliʻi a me nā mea a pau i mele inoa no kēia keiki, a ʻo ia hoʻi kēia:
Nani aʻu pua i ka waokele,
I ka uka lāʻau ʻo Keaʻaōpū,
Me he ʻōpua lā kō aloha ke hiki mai,
A hiki mai ka makani he Kiu kai nui,
He nui nō ʻoe, he hiapo naʻu nei,
No kuʻu wā ʻōpiopio heu ʻole,
ʻEu ʻole ka moe a ka Unulehua,
He lehua kō aloha naʻu e noho nei,
E noho aʻe ana i ke kau o ke aloha,
E haʻi mai ʻoe i kou keʻe ē
Ua hi—ki nō ē.
ʻO kēia mele aʻela, ua haku pono ʻia nō e Koananai, no ka mea, ʻo ka hua mua nō ia o kona pūhaka, he hiwahiwa hoʻi he mea laha ʻole.
ʻO kēia mele ma lalo iho, na Kalalea ponoʻī nō i haku, a ʻo ia kēia:
Nani Puna i ke ʻala me ke onaona,
Onaona ʻaʻala nā pua i ka nahele,
Hele nō ʻoe a ʻike mai,
Kīkaha nā manu i ka wai,
ʻO ka waiwai ihola nō ia, ʻo ka manaʻo,
ʻO kuʻu manaʻo, ua ʻonipaʻa,
Alia ʻoe e pūlale mai,
E haʻi mai ʻoe i kou keʻe,
Ua hi—ki nō ē.
A pau kēia mele a Kalalea, kona makuakāne ponoʻī, hāpai aʻela kekahi kupunawahine ona i kēia mele:
Nani Pōhakupili he kuahiwi no Keālia,
Alia ʻoe e ka ʻaumakua hoʻoluhi kino,
ʻO kuʻu kino, ua laʻahia i ka moe,
ʻO ka moe ʻoni ʻole a ke kai ʻo Papaloa,
ʻAʻohe loa o ke kula ʻo Kalualihilihi,
He lihilihi kukū ia no ʻAipō,
A mai hoʻopā mai ʻoe e ke aloha,
ʻO kuʻu aloha, ua ʻonipaʻa iho nei,
ʻO kuʻu lei aloha, ua hiki mai ē,
E haʻi mai ʻoe i kou keʻe,
Ua hi—ki nō ē.
I ke koʻana wai nō o ke keiki mua, hāpai hou nō ʻo Koananai. ʻO ka hele ia a piha nā mahina ʻelima, ʻike pono ʻia ke keiki, akā, ke hoʻomau nei nō nā kūpuna i ka haku nō i ka inoa o kēlā keiki.
Eia mai hoʻi kā Kuaehu mele inoa o ka haku ʻana:
Nani aʻu makani e pā nei,
Pā mai ka makani he Kamalō,
He lae ʻo Kahala he Moaʻe,
He Moaʻe auaneʻi ko kai nei,
He Hoʻolua auaneʻi ko uka,
Huhuhui aku ka makani,
He lae ʻo Mano, he akeake,
Mai keʻakeʻa mai ʻoe i kaʻu aloha,
E haʻi mai ʻoe i koʻu keʻe,
Ua hiki nō ē.
ʻO kēia mele, he mele makani nō ia o Anehola nei, a ʻo ka ʻelemakule kilokilo nō hoʻi kēia, ke kupunakāne o Koananai a nāna nō i hānai i kēia moʻopuna, nāna nō hoʻi i hoʻomale iā Kalalea, e like me nā helu i hala i ʻōlelo ʻia hoʻi no Kalalea a me Kuaehu i kona ʻike ʻana e heʻenalu ana.
E huli aʻe kākou e nānā aku iā Koananai, no kona hāpai hou ʻana, ʻoiai ke nui aʻela ia ʻōpū ona. ʻO ka hele ia a piha ka ʻehiku o ka malama, ʻono aʻela ia i ka ʻōpae o Pōhakuhāpai, a me nā lūʻau ʻono o Kaluaokuahine, aia nō ia mau wahi i Keālia. A loaʻa maila kēia mau ʻono, hana ihola ke aliʻi ma ka mea lawa i kona manaʻo.
I ka piha pono ʻana o ka ʻewalu mahina, ʻono aʻela kēia i ka uhi molale lehua o Makiao—na lāua nei ka hele; ʻo ka hana nō a nā aliʻi, ʻo ka hahai ma hope a hiki ana i kahi o ka uhi. ʻEli ke kāne, ʻeli ka wahine, aia ka pono ʻo ka loaʻa. Pau ka ʻono o ke aliʻi.
Ua hānau kēia ʻōpū ma ka pō i o Huna, i ka malama i o Welo. ʻO Welo ke kāne, ʻo Pōʻeleʻī ka wahine, hānau kanaka, he kanaka ʻaeʻa kauhale.
I ua pō lā i hānau ai, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlai, ua ka ua koko, kahe ka wai ʻula. ʻEhā pō, ʻehā ao, ʻaʻole he wahi mea a hānau iki, no laila, ua pilihua loa nā mākua a me nā aliʻi. ʻEhā hoʻi pō hou, ʻehā ao, ʻaʻole nō he wahi mea a hānau iki.
A no kēia mea, a ui aʻela ka wahine a nīnau aku i ke kāne, “Pehea kou manaʻo noʻu i kēia manawa?” ʻī maila ke kāne, “Hoʻokahi wale nō oʻu manaʻo i koe, a inā nō e ʻole mai, ʻo ia ihola nō.”
“He aha ia manaʻo ou?” wahi a ka wahine.
ʻī mai ke kāne, “E aho paha e kiʻi i kahuna?”
ʻAe aʻela ka wahine, “ ʻAe, ua hana aʻe nei lā hoʻi ʻo Kuaehu i kāna pono a ua nele, no laila, e aho paha e kiʻi iā Kanoeoalakaʻi.” Aia nō ʻo ia i uka o Wainiha kona wahi e noho ana i ia manawa. Ua noʻonoʻo ʻia ka mea nāna e kiʻi a ma ke kūkā ʻana, ua hoʻoholo ʻia, ʻo Pōhakumalumalu ke kiʻi i ke kahuna.