
Listen & Read
Māhele 5
3 Feberuari 1877
No ka hiki mau aku o ka lohe he piha leʻaleʻa kā nā aliʻi o Koʻolau ma Kahihikolo i nā pō a pau, kupu aʻela ka manaʻo i loko o ua kaikamahine nei e hele e ʻike i ia mau leʻaleʻa, no ka mea, ʻo ke ʻano mau nō ia o nā aliʻi, he puni leʻaleʻa, no laila, hoʻi akula ʻo ia i kona mau mākua no ka pono o kona hele ʻana e nānā i ia mau leʻaleʻa.
ʻĪ maila kona mau mākua, “O hele me kō wahi kahu, me Manuʻākepa.” ʻO ko lāua nei haele nō ia a Kāwā. E noho ana he lei aia i laila, ua lohe nō hoʻi kēia kaikamahine i kēia mau leʻaleʻa, a ua manaʻo nō hoʻi ʻo ia e hele no kēia hana hoʻokahi nō. He uʻi a nani nō hoʻi kēia kaikamahine ʻo Mailehahaʻi, he uʻi, he milimili na kona mau mākua. I ka wā a Lūʻia i hiki aku ai me kona wahi kahu, pai aʻela nō hoʻi ʻo Mailehahaʻi i kona wahi kahu, iā Kawailipolipo, ko lākou nei hele akula nō ia a hala ʻo Kalihiwai, piʻi i ka pali, kani ka hoe, ʻaʻole he mea a manaʻo aʻe he māloʻeloʻe, no ka mea, ua piha i ka nauki e ake nō e hele. ʻO ia piʻi o lākou nei a hiki i uka o Kahihikolo, e hoʻomaka mai ana ka hula a me ke kilu. He nui nā keiki kāne maikaʻi e noho ana i loko o ua hale kilu nei, he poʻe aliʻi wale nō kēia no nā Koʻolau, he poʻe maʻa nō i ke kilu, a me ka hula, a me ke konane. Ma ia pō a ao ke kilu ʻana, ma ia ao a pō, aia nō ma laila ua mau kaikamāhine nei kahi i hoʻokō ai i nā ʻiʻini a ka manaʻo, no laila i ulu mai ai kēia mau wahi lālani mele.
Hōʻināʻinau mea e pō ana ka nahele,
Haʻakokōhi ana ka maka i ka nani,
I ka ʻike i nā pua hoʻomāhie luna,
Ua hihina wale i Moeawakea,
Kainoa, ua poina iā Maliʻo,
Aia kā i Pualei ʻo Haʻa ē,
Mea ʻē ka mālama ʻana a ka Puʻulena,
I kahi mea hoaloha ē.
I loko nō o kēia wā, ke hāpai nei nō ʻo Koananai i kēia keiki. ʻO ka lima kēia o kēia ʻōpū ona. ʻO ka hana nō ka ʻono i ka heʻe mākole o Kalihikai a me ʻAnini, ʻo ka hana nō ke kiʻi a nā aliʻi, pau aʻe ana ia ʻono o ke aliʻi. Pēlā mau aku nō e ʻono ai ke aliʻi i ka heʻe a me ka ʻoʻopu peke o Hanakāpīʻei, ʻo ka hana nō a nā aliʻi ka hoʻokō i ka ʻono. ʻO ka hele ia a piha ka ʻelima mahina o ka hāpai ʻana, ʻo ka hana nō ka ʻono i ka heʻe. ʻO ka hele ia a puni kēia ʻōpū o ke aliʻi, ʻekolu hou pō, ʻekolu ao, ʻaʻole nō he hānau iki. Ia wā, hoʻomaka ʻia ke kiʻi ʻia o ke kahuna i lalo o Wainiha, ʻo ia nō ʻo Kanoeoalakaʻi. ʻO ka mea nāna i kiʻi ʻo Kaikialaweo, he punahele na Kalalea, ʻo Anahola nō kona ʻāina hānau. ʻO ia holo o Kaikialaweo a hiki i Wainiha, i hiki aku ka hana, e noho mai ana nō kēlā, ua ʻike ʻē maila no kēlā i ke kumu o ka hiki ʻana aku i mua ona, no ka mea, he ʻike nō kona i nā mea a pau. Nīnau maila kēlā, “He aha ka mea hou o ka hiki ʻana mai nei?”
“I kiʻi mai nei au iā ʻoe no ka lā hānau o ke aliʻi. ʻAono aʻe nei pō, ʻaono ao ʻaʻole he mea a hemo iki ʻo ke keiki.
ʻŌlelo maila kēlā, “E hoʻi ʻoe, a hiki i mua o ua mau aliʻi lā, haʻi aku ʻoe i kēia mau mea: E kiʻi i ka wai puna i Kaluaokuahine i Keālia, i ʻelua kiʻo puʻu laʻalo; a hoʻi mai a Hōmaikawaʻa, ʻako mai ʻoe i ʻelua pua hau; a laila, hoʻi mai a hiki i ka hale, kiʻi aku i ʻelua kiliʻoʻopu a mākaukau kēia mau mea a pau. ʻĀpōpō au e moe aku i Waiawa i kahi o Kahonuiki mā, a ma ka wanaʻao o ka pō i o Akua, hiki aku au i laila.” Ia manawa, hoʻi maila ʻo Kaikiolowea, a hiki i mua o ke aliʻi, haʻi akula i nā mea a pau a ke kahuna i haʻi mai ai. Ia wā koke nō, ua mākaukau nā mea a pau i mua o ke aliʻi a me kāna aliʻi wahine. Ma ia ahiahi ʻo Kanoeoalakaʻi i hele mai ai a moe ma Wainiha, a ma ka wanaʻao o ka pō ʻo Akua, hiki mai ʻo ia ma kahi o ke aliʻi. Ia wā i nīnau aku ai ke kahuna, “ ʻAuhea nā mea a pau i kauoha ʻia mai ai?”
“Eia, ua mākaukau ka wai, he wai puna o Kaluaokuahine a me ʻelua pua hau o Hōmaikawaʻa a me nā kiliʻoʻopu mai kai o Kahili; ua mākaukau.” wahi a Kalalea.
“Hō mai.”
Hāʻawi ʻia maila, lālau akula o Kanoeoalakaʻi i kēia mau mea a pau, a pule aʻela i kona wahi ʻaumakua, inu ʻawa. A pau ia, hāʻawi akula ia iā Kaikialaweo e kuʻi i nā pua hau a me nā kiliʻoʻopu, a wali kēia mau mea, hui pū me ka wai. Ia wā i hāʻawi aku ai ke kahuna iā Koananai, ua hana ʻia a ka ʻapu, ʻī akula ia “E inu ʻoe.”
I ka wā nō i hoʻomaka ai ʻo Koananai e inu, kuʻi iho ana ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, kahe ka wai ʻula, ua ka ua koko, pouli ka lewa. Ia wā koke nō, ʻalalā ana ke keiki i waho. I hānau aʻe ka hana, he keiki kāne. ʻO ka pō i hānau ai i ka malama ʻo Kaʻaona. ʻO ka hele ia a hala nā lā he ʻumi, kapa ʻia ka inoa o kēia keiki ʻo ʻOloʻolokū. Lilo kēia keiki iā Kaikihauna a me Olohena. ʻO Wailua nō kahi i hānai ʻia ai a nui ia keiki, he keiki kanaka maikaʻi a nani hoʻi, kilakila o ka nani i nā lā ma hope aku. Aia nō nā aliʻi i Koʻolau i kēia manawa. ʻAʻole i hala he wā lōʻihi, hāpai hou nō ʻo Koananai.
E hoʻomanaʻo kākou, e ka poʻe e heluhelu ana i kēia moʻolelo. ʻO ka hoʻomaka ʻana kēia e hāpai ke keiki nona kēia moʻolelo. Ia koko nō, hāpai hou nō ʻo Koananai. I ka manawa nō i hoʻokauhua ai ʻo Koananai, ʻono koke aʻela nō ia i ke koholā, ʻī akula i ke kāne, “ ʻAuhea ʻoe e kuʻu kāne. Ua noho aʻe nei nō hoʻi kāua a nui aʻe nei nā keiki a kāua, a he moe aku koe i ka wahine, he mea kupaianaha kēia hoʻokauhua oʻu. He aha ka ʻono o kēia hoʻokauhua ʻana.”
“He aha?”
“He aha mai kā hoʻi kau, he ʻono hoʻi au i ke koholā.”
“Kupanaha nō nā ʻono ou. He aha lā hoʻi kā kāua, i ka nānā aku i nā ʻōpū keiki ou, he keiki kupanaha paha.”
“ ʻAe paha.”
ʻO lāua wale nō ia e kamaʻilio nei. Ia wā nō, haʻi ʻia akula ka lohe i nā mea a pau no ka ʻono o ke aliʻi i ke koholā. ʻī mai ʻo Kuaehu, “ ʻAkahi a ola nā iwi. E hānau ana he keiki koa, nāna e naʻi ʻo Kauaʻi nei a puni.”
Manaʻo ihola nā aliʻi, pehea lā e loaʻa ai nei ʻono o ke aliʻi? ʻī mai ʻo Kalaeonininiwai, “Ua ʻike nō au i ka mea e loaʻa ai. ʻO kuʻu kaikaina, ʻo ia ʻo Kalaeomano, he hiki iā ia nā mea hoʻoulu ʻia a me kāna keiki ʻo ʻAiʻai. He poʻe pili nō kēia iā Kua a me Hina. Aia ʻo ʻAiʻai i Anahola nei kahi i noho ai a male nō ia i ka wahine.” Ma hope loa mai naʻe kēia wā a ʻAiʻai i noho ai, he mua loa aku ka moʻolelo o ko kākou kamalei, ke koa o Kauaʻi nei i ka wā kahiko loa.
I ia manawa, ui aʻela ʻo Kuaehu iā Kalaeomano, “ ʻEā. Pehea lā e loaʻa ai ka ʻono o ke aliʻi iā ʻoe?”
ʻĪ mai ʻo Kalaeomano, “He mea loaʻa wale nō ia, mai koʻu mau kūpuna mai. Aia a hiki i ka pō i o Huna, hūnā ʻia ka maka o ke koholā, ʻaʻole e ʻike i kahi āna e holo ai; hana aku au i nā mea e pae mai ai ke koholā. E nā kānaka a me nā aliʻi, penei ʻoukou: hoʻomākaukau i ka wahie a me ka pōhaku kālua no ke koholā a ke aliʻi.” ʻEmo ʻole a mākaukau kēia kauoha a Kalaeomano. A kokoke i ka pō a Kalaeomano i manaʻo ai e hoʻopae i ke koholā, ia wā, ʻōlelo akula ʻo ia i nā aliʻi a pau e iho a kai o Waiakalua, no ka mea, aia nō lākou i kēia wā i uka o Kahihikolo.
I ia wā, pau maila nā aliʻi a me nā makaʻāinana a pau i kai o Waiakalua. Ma ke ahiahi ko lākou iho ʻana mai a moe i kai. Ia pō nō ʻo Huna, huna ke kihi o ka mahina, huna ka maka o ke koholā, pale ka pono, puka i ke ao. Ia wā i wae ʻia ai nā kānaka ikaika i ka hopu i ke koholā, hoʻokahi kanahā ka nui. I ke ahiahi ʻana iho nō, iho akula a hiki i kahakai o Waiakalua, kukuli ihola ʻo Kalaeomano i kona mau kuli i ka honua, a pule akula.
E Kua ē, e ala.
Eia lā he ʻono,
He ʻono no ke aliʻi a kāua,
Hō mai he iʻa,
ʻO ka iʻa ʻo ke koholā.
Nāu hoʻi e Hina,
E Hina ē, kuʻu ʻia mai he iʻa,
ʻO ka iʻa lā ʻo ke koholā.
Iā Keaʻulelekai,
Hō mai he iʻa,
ʻO ka iʻa ʻo ke koholā.
Hō mai, hō mai.
A pau kēia leo o Kalaeomano, ea aʻela kona poʻo i luna, ʻōlelo akula i nā kānaka, “I noho auaneʻi a i ʻike ʻoukou i ka iʻa e pae mai ana i kula nei, mai noho ʻoukou a wikiwiki i ka hopu o loaʻa ʻole, a holo hou i kai. Ia wā, kūlou hou ihola kona poʻo a pule hou akula.
E Kua ē, e ala.
Hō mai he iʻa,
He iʻa ʻono no ke aliʻi a kāua.
Mai hoʻokuli i ka ualo aku a kou hoahānau.
E Hina ē, e ala, e ala mai.
Eia lā he ʻono no ke aliʻi a kākou, he hoʻokauhua,
Hoʻopae ʻia mai i kula nei.
A pau kēia pule ʻana a ia nei, pūhā ana ua koholā nei i kuanalu. ʻElua pūhā ʻana. I ke kolu, kokoke loa i ke poʻina nalu, ʻaʻole he ʻoni o nā kānaka a pau, ʻo ia noho mālie nō. ʻO ka hele ia a ʻehā pūhā ʻana o ke koholā, ʻaʻole i ʻupuʻupu iho ka noho ʻana i kahaone. ʻO ka hele ia a pae ana i kula, a waiho ana ke poʻo i kula, ea aʻela nā maka o Kalaeomano i luna a pule aʻela,
E Kāne, Kanaloa,
Eia ka iʻa lā he koholā,
He ʻono no ke aliʻi, no Koananai,
He hoʻokauhua,
E ka Pūkuʻiokalani ē,
E paʻa i ka iʻa a paʻa.
Eia lā he iʻa nui.
Ke moe nei nō ua koholā nei, ʻaʻole he ʻoni, ʻo ia moe mālie nō. Ia wā, ʻī maila ʻo Kalaeomano, “E lākou nei, e kiʻi e hīkiʻi a paʻa i ke kaula ma ka hiʻu a hoʻopaʻa i ka lāʻau i kula nei. I hoʻokahi kaula ma ke poʻo a paʻa ma nā ʻēheu, ʻo ia hoʻi he halo.”
A pau kēia mau ʻōlelo a Kalaeomano i mua o nā kānaka ikaika he kanahā. Ia wā koke nō, ua paʻa akula i ka hīkiʻi ʻia. Ia manawa, kiʻi akula ʻo Kalaeomano a ma ka ʻiʻo o ke poʻo ma ka pane o ke poʻo, lawe aʻela me ka make ʻole, eia nō ke hanu nei. Lawe akula ʻo ia a hiki i mua o ke aliʻi, “Eia ka ʻono, e pūlehu.”
“ ʻAʻole.” “E kōʻala.”
“Kā!”
“E pūholo me ka pōhaku.”
“ ʻUhuhū.”
“E lāwalu, he ʻono ia, hui pū iho me ka lūʻau ʻono o Kaluamoʻo a me ka paiʻā o ka pali ʻo Makana, pau ʻono a kahi hoʻokahi, halalē ke kai. A pōpō, kālua ka iʻa mai ke poʻo nō a ka hiʻu.”
A ma ke ao ʻana aʻe, mākaukau ka imu. A ʻā ka imu, kiʻi ʻia ke koholā e ʻauamo, ʻelua kanahā o nā kānaka ikaika. ʻAʻole i ʻemo, waiho ana ke koholā i kaʻe o ka imu, kālua akula ke koholā, pau akula nā kānaka i ka hoʻi i nā hale. Ua hana ʻia kekahi lānai nui, he kanahā ka loa, he kanahā ka laulā. I ia wā, lohe ʻia akula kēia hūhā. He mea hou iā kākou i kēia manawa, pau maila nā aliʻi o Hanalei me nā aliʻi o Hāʻena, me nā hānai a lākou, a me nā aliʻi o Waimea a me nā aliʻi a pau e nānā i kēia mea hou. Ua ʻākoakoa pū mai me nā keiki a Koananai mā. Ua hiki pū mai me ka hānai a Kaunalewa mā, ʻo ia ʻo Limaloa, no ka mea, he mea hou kēia. A moʻa ke koholā, i moʻa aʻe ka hana, ua hele a paluhē ka ua ʻo ka moʻa leʻa. Hoʻomaka nā aliʻi e ʻai i ua iʻa nei, ʻo ka hele ia a hala nā mahina ʻekolu o ka ʻai ʻana, ʻekolu nō hoʻi mahina o ka noho ʻana o nā aliʻi i Waiakalua. Pau nō hoʻi kēia ʻono o ke aliʻi.
Ma kēia hana ʻana a ua aliʻi nei i kēia imu koholā, ua kapa ʻia nō ia wahi a hiki i kēia manawa ʻo Kaluakoholā, he wahi kaulana ia a hiki i kēia wā e noho nei. Pau aʻela kēia ʻono o ke aliʻi. Ke helu akula, e piha nā malama ʻelima o ka hāpai ʻana o kēia ʻōpū o ke aliʻi. Ia manawa, pau ka noho ʻana o nā aliʻi i kai o Waiakalua.
Ia wā, ua manaʻo nā aliʻi e hoʻi i Kahoʻiwai i ko lāua home ponoʻī. A mākaukau nā aliʻi e hoʻi mai mai Koʻolau. Ua pau akula ka noho ʻana i nā Koʻolau, hoʻi maila i ka home ponoʻī i Kahoʻiwai. A hiki maila lākou i ka home. ʻO nā aliʻi a me nā mākua o nā aliʻi, a me nā makaʻāinana. Aia a hiki i kauhale, ʻo ka hana nō a nā aliʻi ʻo ka hula a me ke kilu i nā pō a pau. ʻO ka hana nō hoʻi a nā aliʻiwāhine o Wailua a me Kapaʻa ka hele i ke kilu. Hele maila ʻo Kaluluohauola, ka ʻoi kelakela o ka nani a me ka uʻi, hui mai hoʻi me ka nani o Kapaʻa, ʻo ia ʻo Mailehuna, hui nā nani a kahi hoʻokahi. ʻO ka hana nō ke kilu, i ka pō i kilu ai, i ka pō i o Lāʻau. Hiki akula ua mau aliʻi nei i Kahoʻiwai, e kilu ana. E kani ana ke oli a Kalalea.
Nani Nounou ke kuahiwi o Wailua,
ʻElua pua nani a ka maka e ʻike nei,
ʻO kuʻu maka kai ʻike i ka moe,
Moe ʻole ka lāʻau ʻoni o Kahihikolo,
Pakele ke aloha, mai loaʻa i ka moe,
E moe lā hoʻi paha, pono maoli,
ʻūhū, he aloha ē.