
Listen & Read
Māhele 1
30 Dekemaba 1876
Ua hānau ʻo Kalalea na Kapaopao kāne me Kahala wahine. ʻO Anehola (Anahola) nō ka ʻāina hānau. He mau aliʻi nō kēia mau mea no ua Koʻolau nei.
Aia ko lāua wahi noho i Kalaewahiwai, aia i ke alanui hele ma uka. ʻO kahi noho maʻa nō ia o nā aliʻi. Iā lāua e noho ana, he mau mea ʻōpiopio nō lāua. Ua hāpai ʻo Kahala i ia manawa, ʻo ka hele ia a ka wā e hānau ai, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlai, kahe ka wai ʻula. ʻEkolu pō, ʻekolu ao, ʻaʻole he mea a hemo iki ʻo ke keiki pilihua a nā aliʻi. Hoʻouna ʻia ke kiʻi i ke kahuna, ʻo ia ʻo Kanoeoalakaʻi. Aia kona wahi i noho ai i uka o Wainiha. I ka hiki ʻana aku o ke kiʻi, e noho mai ana nō kēlā, ua hele a māhana i ka ʻawa. ʻO kona kapa e noho ana, he kuʻina akāka; ʻo Miloliʻi kahi kuku nui i kēia ʻano kapa. I ia wā, ua ʻike ʻē mai nō kēlā i ka huakaʻi a kēia kanaka, nīnau maila kēlā, “He aha kāu huakaʻi o ka hiki ʻana mai i oʻu nei?”
“I hoʻouna ʻia mai nei au e ke aliʻi o Anehola, e Kapaopao, no ka hānau o ka wahine. ʻAkolu pō, ʻakolu ao, ʻaʻole he mea a hemo iki ʻo ke keiki, no laila, kiʻi mai nei au iā ʻoe.”
ʻĪ maila kēlā, “ ʻAʻole au e hele pū aku me ʻoe i kēia lā. Aia a pōpō a ahiahi, hele aku au a moe i kahi o Kuaehu i ʻAliomanu. Eia nā mea āu e hoʻi aku ai a haʻi aku i ua mau aliʻi lā. E kiʻi aku i Maiʻakini i pū ʻawa hiwa me ka lau nō, aia i uka o Keālia kēia wahi. Eia ka lua, e kiʻi aku i wai i luna o Waiʻaleʻale, ʻaʻole me ka ipu, me ka lau o ka mokihana, pūʻolo a paʻa, lawe mai, a hiki aku au, hana.” A pau kēia mau ʻōlelo a ke kahuna i ka haʻi ʻia mai, hoʻi maila ke kanaka a hiki i mua o Kapaopao, ke aliʻi, haʻi akula i nā mea a pau āna i lohe ai mai ke kahuna mai. A lohe ke aliʻi, huli aʻela ia a nīnau i nā aliʻi a pau e noho ana, “ ʻO wai lā ka mea kūpono e kiʻi i kēia mau mea i kuhikuhi ʻia mai nei e ke kahuna?”
Huli aʻela ʻo Kahala me kona ʻeha nui, a nīnau aʻela i kona kaikunāne iā Pōhakumalumalu, “ ʻē, ʻo ʻoe paha ke kiʻi i ka ʻawa i uka o Maiʻakini.” ʻAe maila kēlā.
“ ʻO wai ke kiʻi i ka wai?”
“ ʻO Keanuoʻaipō ke kiʻi i ka wai i luna o Waiʻaleʻale.”
He manawa ʻole, hiki mai kēia mau mea a ʻelua, a i ia ahiahi nō, hiki mai ke kahuna a moe ma ka hale o Kuaehu. ʻO Hoku ia pō, a ao aʻe ʻo Hoku nō ia ao. Ma ia lā, hele mai ua kahuna nei a hiki i mua o Kapaopao, “Ua mākaukau nā mea a pau, ʻo kāu hana wale nō koe.” I ia manawa, mama ʻia ka ʻawa mai ke aʻa, a ke kino, a ka lau. A wali ka ʻawa, hui pū me ka wai, a hamo ʻia mai ke poʻo o ke aliʻi wahine a nā wāwae. I ia wā koke nō, kuʻi ana ka hekili, ʻōlapa ana ka uila, nei ana ke ōlaʻi. I ia wā koke nō, ʻalalā ana ke keiki i waho, he keiki kāne, he pāʻele ma ke kua mai ke poʻo a nā wāwae, he ʻili maila ma ke alo. A hala nā lā he ʻumi, moku ka piko, kapa ʻia ka inoa ʻo Kalalea, pau aʻela ka pilikia, ua hemo ke keiki.
I ia kuakoko nō, hāpai hou nō ʻo Kahala. ʻO ka hele ia a kokoke i ka puni, ʻono aʻela ʻo Kahala i ka iʻa he ʻōlali moe one o Hālaulani. Kokoke e hānau i ka pō ʻo Kulu, Kulu ke ao, Hano ka pō, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi. I ia pō nō, hānau ana ke keiki. I hānau aʻe ka hana, he kaikamahine, kapa ʻia ka inoa ʻo Nālehuaoluluʻupali. Lilo ka hānai o kēia kaikamahine iā Hoʻohila, he kaikunāne no Kahala, aia kona wahi i Lumahaʻi. ʻO nā keiki wale nō kēia a kēia mau aliʻi. Oi noho aku a nui ʻo Kalalea a kilakila ka nani, ke kū a ke kanaka maikaʻi. ʻO kāna hana mau ʻo ka heʻenalu. Nānā aku ua keiki nei ʻo ka haʻi mai o ka nalu ʻo Kanahāwale, hele ka nalu a polipoli maikaʻi. Iho akula lāua nei me kahi aikāne a ia nei ʻo ia ʻo Palikoa, he wahi keiki kalohe kēia. Nānā akula kēlā a he kanaka lauoho ʻole, holo kēlā me ka pūpū weuweu a kanu ihola ma luna o ke poʻo me ka ʻī aku, “Eia ka lauoho o kō poʻo!” Hū aʻela ka ʻaka a kānaka.
Iho lāua nei a hiki i kai a aia ia wahi ma kēlā kapa o ka muliwai o Anehola. Aia ma laila kēia nalu ʻo Kanahāwale. ʻO kahi luana mau nō ia o nā kānaka o kēia wahi. Aia ma kēlā ʻaoʻao kahi i noho ai ʻo kekahi ʻelemakule, he kilokilo, he nānā ʻōuli o ke kanaka. ʻO ka inoa o kēia kanaka ʻo Kuaehu. Iā Kalalea e heʻenalu ana me kahi aikāne me Palikoa, he ʻoi kēia o ke keiki akamai i ka heʻenalu, ʻaʻole ʻo ia e heʻe i ka nalu, aia wale nō i ka lala. Hele kēlā a kū ka ʻea o nā waʻa liʻiliʻi. ʻUā ka pihe a haʻalele wale i ka ua mea ʻo ke akamai. Pēlā mau nō e hana mau ai i nā wā a pau. ʻO ka hana mau nō a ua ʻelemakule nei ʻo ka nānā iā Kalalea a ʻī ihola, “Inā paha ʻo ke kane kēia a kuʻu moʻopuna, ola nā iwi o ka ʻelemakule,” wahi āna i loko iho ona.
E waiho iki kākou iā Kalalea, e huli aʻe kākou e nānā iā Kuaehu a me kāna moʻopuna ʻo Koananai. He kilakila kēia o ka wahine uʻi a nani hoʻi ke nānā aku. Aia kēia kaikamahine i uka o Kahihikolo, kahi i noho ai ʻo nā mākua o kēia kaikamahine, ʻo Pueo ke kāne, ʻo Kahihikolo ka wahine. He mau aliʻi nō kēia, ʻo lāua nō nā aliʻi o Koʻolau a puni. ʻEkolu nō mau keiki a Pueo me Kahihikolo.
Penei ka moʻolelo o ka hānau ʻana o kēia mau keiki. I ka wā i hāpai ai ʻo Kahihikolo i kā lāua hiapo, aia i Kīlauea ko lāua wahi i noho ai. I ka hiki ʻana i ka wā i hānau ai, ʻehā pō, ʻehā ao, ʻaʻole he mea a hemo iki ʻo ua keiki nei. Kūpilikiʻi nā mākua no ka hemo ʻole. ʻEhā hou pō, ʻehā hou ao, hānau ua keiki nei. ʻO ka pō i hānau ai, i ka pō i o Mahealani; ka malama i hānau ai i o Kāʻelo. No laila, ʻo Kāʻelo ke kāne, ʻo Pulukāʻeloʻelo ka wahine; hānau kanaka i kēia malama he kanaka kāpulu a he wahine kāpulu. I ia pō, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, kahe ka wai ʻula. I hānau aʻe ka hana, he keiki puhi, holo ana i kai kēia keiki puhi, he keiki kāne.
I ia koko nō, hāpai hou nō ʻo Kahihikolo. I loko o ka lima o ke kuʻu ʻana, ua manaʻo nā mākua, ua pau lā hoʻi ka hānau kupanaha ʻana. No laila, hoʻomaka nā aliʻi o Koʻolau e haku i ka inoa. Haku ihola ʻo Kāhili i kāna mele, he aliʻi wahine ia.
Nani Kīlauea he kuahiwi no Koʻolau,
Kāhiko nō Puna i ke ʻala me ke onaona,
Onaona ʻaʻala nā pua i ka waʻa,
He waʻa kele na ka makani Kiuwailehua,
He lehua ke aloha na ka makemake,
ʻO kuʻu makemake, ua kō aʻe nei,
ʻO ka ʻiʻini nui nō ia a ka manaʻo,
ʻO kuʻu lei aloha, ua hiki mai ē.
Haku mai hoʻi kekahi aliʻi kāne, ʻo ia ʻo Pīlaʻa, i kāna mele he inoa nō no ua keiki nei.
Nani Kauhakakē i ke ao a ka Nāulu,
He uluhua au iā Waiakalua,
I ka hana mao ʻole me Kikīʻōpua,
He pua aloha naʻu ka mokihana,
I lei aloha me kuʻu hoa ē,
He hoa i ka makani he Ulumano,
ʻO kuʻu lei aloha, ua hiki mai ē.
A pau kēia mau mele i ka haku ʻia, he mea paʻa naʻau ia i nā aliʻi o nā Koʻolau. He mea nui nō ia i nā aliʻi o ka wā kahiko, ʻo ka haku i nā mele inoa. Haku hoʻi ʻo Leleāʻanae, he aliʻi wahine, i kāna mele.
Lei Hāʻena i ka ua Paʻūpili,
Pili aloha me nā lehua o Luluʻupali,
ʻOama nā hala ʻai a ke kīnaʻu,
He iʻa ʻai ʻia na kuʻu makemake e noho nei,
E noho aʻe ana i ke kau o ka nele,
A hiki mai nō ʻoe, pono iho au,
ʻO kuʻu lei aloha, ua hiki mai ē.
He nui nā aliʻi i haku mele, e kali kākou a ma hope aku. ʻO ka hele ia a ka manawa i puni ai, hoʻomaka nā aliʻi e hoʻouka i ke mele inoa. ʻO ka hele ia a ka wā i hānau ai, ʻehā pō, ʻehā ao o ka hoʻokōhi ʻana, ʻaʻole he mea a hemo aku. A hala ia mau pō a me ia mau lā, pono ʻole ka manaʻo o nā mākua a me nā aliʻi. ʻElima pō, ʻelima ao, i ke ono o ka pō, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, kahe ka wai ʻula. I hānau aʻe ka hana, he keiki puhi nō, he kaikamahine. Hānau i ka pō ʻo Mahealani, ʻo ka malama i hānau ai ʻo Kaulua; ʻo Kaulua ke kāne, ʻo Lanihua ka wahine, hānau kanaka i ia malama, he hokua leholeho.
Holo ana nō i ke kai kēia puhi. Pilihua nā mākua no ka hānau kupanaha, ʻalua keiki, ʻalua nō i ka hānau kupanaha. I ia koko nō, hāpai hou nō ʻo Kahihikolo.
E waiho iki kākou iā Kahihikolo a me ka ʻōpū e hāpai lā. E huli aʻe kākou a nānā i nā keiki puhi. Aia ko lāua wahi i noho ai i kahakai nō o Kīlauea, he lua nui. Aia ka pōhaku nui e kū nei a hiki i kēia wā. Iā lāua i noho ai a nui ua mau keiki puhi nei, ʻī akula kahi kaikuahine i ke kaikunāne, “ ʻOno mai nei kā hoʻi au i ka wai.”
ʻĪ aku ke kaikunāne, “E piʻi hoʻi hā kāua i ka wai.”
“ ʻAe,” wahi a ke kaikuahine. ʻO ia ʻoni kā lāua nei, ʻo ia neʻe, ʻo ia wala, ʻo ia holo, ʻo ia hele kā lāua nei a hiki i kuahiwi, loaʻa nō ka wai a kahi kaikuahine, kahe ana i kai, ʻo ke kaikunāne hoʻi, ʻaʻole i loaʻa a hoʻi wale nō me ka nele. Aia nō kēia mau ʻauwai i Kīlauea e waiho nei a hiki i kēia wā. Aia nō i ke alanui, ua kapa ʻia nō ua mau ʻauwai lā ʻo Kaʻauwaiakapuhi, he wahi mākaʻikaʻi ʻia nō ua wahi lā a hiki i kēia wā.
E haʻalele kākou iā lāua nei e ʻoni ana i ke kai o Kīlauea. E hoʻi aʻe kākou e nānā iā Kahihikolo, a me ka hānau ʻana o kēia keiki e hāpai nei, ʻo ia noho aku o lāua nei a nui loa ka ʻōpū o Kahihikolo. Hoʻomaka hou nā aliʻi o Koʻolau e haku i nā mele inoa. Haku maila kekahi aliʻi wahine ʻo Hoakalei.
Nani Hāʻupu he kuahiwi no Hulēʻia,
E huʻe aʻe ana loko i ka ukana he aloha,
E aloha aʻe ana ʻo nā Kiakaunu,
He kaunu wahaheʻe naʻu e ka makemake,
ʻO kā loko hana nō ia e hana nei,
Hanahana mau ka ua no Haʻikū,
E kū mai ʻoe e ke aloha o māloʻeloʻe,
ʻO kuʻu lei aloha, ua hiki mai ē.
ʻO ka hele ia a ka wā i hānau ai, ua puni. Ua hānau ua aliʻi wahine nei i ka pō ʻo Hoaka, ʻo ʻIkuā ka malama; ʻo ʻIkuā ke kāne, ʻo Hoʻopaupauaho ka wahine, hānau kanaka, he kanaka leo nui, he wahine leo nui.
I ka pō i hānau ai, ʻakahi nō ʻo Kuaehu a noho pono aku i ka wā hānau, no ka mea, he kilokilo kāna hana. ʻO ka hele ia a ka manawa e hānau ai, hoʻokokōhi maila nā ao o ka lani, kuʻi ka hekili, nei ke ōlaʻi, ʻōlapa ka uila, kahe ka wai ʻula a Kanaloa, ʻōpaʻipaʻi nā kūkulu o Kahiki ʻelima pō, ʻelima ao. I ke ono o ka pō, hānau. I hānau aʻe ka hana, he kaikamahine. He uiui, he nīnau kā kēlā aliʻi, kēia aliʻi: Na wai e kapa ka inoa o ke aliʻi? Na ke kupunakāne, na Kuaehu. No laila, kapa ihola ʻo Kuaehu i ka inoa, ʻo Koananai; mō ka piko, kani ka pahu. Hānai ʻia kēia kaikamahine a nui, ʻaʻohe puʻu, ʻaʻohe keʻe, ʻo ke kū a ka wahine maikaʻi, hoʻokahi nō hana a ia nei, ʻo ke kui lei mokihana, ʻo ka lāʻau hoʻokahi nō ia o kona pā. ʻO kā ia nei noho nō me kahi kahu ona me Kaikioloweo, he wahi kuapuʻu kēia. ʻO ia noho aku a nui a piha nā makahiki he ʻumikumamālima. Ua manaʻo nā mākua a me ke aliʻi e hoʻāo ʻo Koananai me Kahuoi, he keiki aliʻi nō kēia mai Kahiki mai, no Kalewanuʻu, a i kona wahi i noho ai i ʻAnini, ʻo kona wahi nō ia i pae mua mai ai me kona kahu, me Kahaleʻala a me Hanapai, he mau kānaka koa kēia.
Akā, ua paʻa ʻē ka manaʻo o Kuaehu, ʻo Kalalea ke kāne a kāna moʻopuna haku e hoʻāo ai. No laila, ua like ʻole ka manaʻo o nā mākua a me nā aliʻi, me ko Kuaehu, kona kupunakāne. Ua paʻa ka hoʻopalau ʻo Kalalea me Koananai ke aliʻi puʻukani o nā Koʻolau. Ua noho wale i ka uka o Kahihikolo kona hale aliʻi nani i kāhiko ʻia i ke ʻala o ka mokihana a me ke ʻala o ka lauaʻe o Makana. He lōʻihi nō ko lāua noho hoʻopalau ʻana, hoʻokahi makahiki. A pau ka noho hoʻopalau ʻana, kokoke i ka wā e hoʻāo ai nā aliʻi, ua kauoha ʻia nā aliʻi a pau o nā Koʻolau e hoʻomākaukau i nā mea a pau e pono ai ka male ʻana o nā aliʻi. Hoʻouna ʻia ʻo Pōhakumalumalu e kiʻi i wai i Kemamo i wai inu no nā aliʻi i ka wā e male ai. Kiʻi ʻia ka ʻōpae kahuli ʻāuli o Pōhakuhāpai, a me ka moe wai o Kalualihilihi, a me ka iʻa mai o ka puka, a me nā hala ʻai mai a ke kīnaʻu, a me ka pahapaha mai o Polihale, a me nā mea ʻala mai nō a pau o ke kuahiwi. A mākaukau kēia mau mea a pau.