Listen & Read
Māhele 9
3 Maraki 1877
Mākena wale nā mele i haku ʻia e nā aliʻi no ua keiki nei, akā, ma muli o ka makemake o ka mea kākau e lawe pākiko mai ana ʻo ia a hoʻopuka aku, i ʻole e huhū mai ka ʻelemakule nāna kēia moʻolelo.
ʻO ka ʻōpū o Koananai e hāpai ana i ia manawa, ua nui loa, a i ka piha ʻana o nā mahina ʻelima, ʻono hou aʻela ke aliʻi i ka uhi molalehua o Makiala – ʻo ka hana nō ka piʻi e ʻeli; na lāua lā nō e piʻi, piʻi pū nō me nā aliʻi a me nā ʻaialo; ʻeli kāne, ʻeli ka wahine, hoʻā ke ahi, pūlehu ka uhi, hoʻokahi ka nukumoʻo like ʻana.
Oi noho aku nō hoʻi lākou nei, a ʻono hou aʻela ua aliʻi nei i ka ʻulu oʻo o Kalauokekī. Aia wale nō kēia mau wahi i Keālia. No kēia wahi ka ʻulu ʻula a momona ke ʻai aku, ke pau nō ka ʻulu hoʻokahi iā ʻoe, “Koʻū ka puʻu i ka wai a ka Nāulu.” Loaʻa nō hoʻi kēia ʻono, ʻai ke aliʻi, pau ia pilikia.
Noho akula hoʻi lākou nei a hiki i ka malama i o Welo, a ma ka pō i o Huna, kuʻi ihola ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, kaha ka wai ʻula, hoʻomaka ihola ke aliʻi wahine e hānau, ʻehā pō, ʻehā ao o ka hoʻokōhi ʻana, ʻaʻohe wahi mea a hānau iki. ʻO ka hele ia a kūhelahela ke aliʻi wahine, a ʻo nā aliʻi hoʻi, ua hele a pili aku, no laila, ua kēnā ʻia kekahi kanaka e kiʻi iā Kanoeoalakaʻi ke kahuna.
I ka pō ma mua aʻe o ka hiki ʻana aku o ka ʻelele, ua ʻike mua nō ʻo Kanoeoalakaʻi, e hiki aku ana kekahi ʻelele i mua ona ke ao aʻe. Aia naʻe i ke ao ʻana aʻe, hiki ʻiʻo ana nō ka ʻelele. Pā nō kāhea i kamaʻāina, komo akula kēia i loko. Nīnau maila ʻo Kanoeoalakaʻi, “Pehea ka pilikia o ke aliʻi?”
ʻĪ akula ka ʻelele, “Kainō hoʻi ʻo kaʻu ia i kiʻi maila iā ʻoe, he pilikia auaneʻi kēlā ʻaʻole o kana mai. Ua hopohopo ka manaʻo o nā aliʻi, a no laila au lā i kiʻi mai nei iā ʻoe, a inā e loaʻa ʻole ka pono ma kāu hana ʻana, a laila, ʻo ka pilikia nō ia. No ka mea, ʻehā aʻe nei pō, ʻehā ao o ka nahunahu ʻana, ʻaʻohe wahi mea a hānau iki, ʻoi ikaika mai ka leo o ke aliʻi i ka auē, a pahemo pū wale mai nō.”
ʻĪ maila ke kahuna, “ ʻAʻohe pilikia, e hoʻi ʻoe a Kahihikolo, ʻako aku ʻoe i ʻumi kāuna hua mokihana. Hoʻi aku nō hoʻi ʻoe a Kauhakakē, ʻako aku ʻoe i ʻumi kāuna pua kukui. A hiki ʻoe ma Uluoma, ʻako mai ʻoe i ʻelua pua lehua, i hoʻokahi ma kahi a ka lā i hiki mai ai, a i hoʻokahi hoʻi ma kahi a ka lā e napoʻo ai. Hoʻi nō ʻoe a kiʻi loa aku nō i ka wai o Kawelomahamahaiʻa, aia i Hōmaikawaʻa, pūʻolo mai me ka lau o ka hau, a laila ʻoe hoʻi mai a hiki i ka hale. ʻĀpōpō hoʻi a ahiahi, hele aku au a moe i Moloaʻa, i kahi o Kalaeomano mā, a i ka wanaʻao, i ka pō i o Lāʻau au e hiki aku ai.”
A pau nō nā ʻōlelo a ke kahuna, ʻo ko ia nei hoʻi maila nō ia a hiki i Kahihikolo, loaʻa nā kāuna hua mokihana; a hiki nō hoʻi i Kauhakakē, loaʻa nā kāuna pua kukui; a hiki nō hoʻi kēia i Uluoma, loaʻa nā pua lehua, ʻo ko ia nei hoʻi maila nō ia, ma kai loa nō kēia a hiki i Hōmaikawaʻa, a loaʻa nō ka wai, pūʻolo nō a paʻa i ka lau hau, a ʻo ka hoʻi maila nō ia, me ke kipa kauhale ʻole a hiki ana i mua o Kalalea a me nā aliʻi, a hōʻike akula i nā mea a pau a ke kahuna i hahaʻi mai ai a me kona wā nō hoʻi e hiki mai ai. A ua lilo ia he mea hauʻoli i ka manaʻo o ke aliʻi wahine a me nā mea nō a pau, a hoʻokahi wale nō mea i koe, ʻo ke kali ʻana aku i ka wā e hiki mai ai.
Ma ia lā aʻe a ahiahi, hele maila ʻo Kanoeoalakaʻi a moe i Moloaʻa, a ma ka wanaʻao i ʻōlelo ʻia, hiki maila ʻo ia, i lohe ʻia aku i ka ʻī ʻana mai o ke oli:
Anu lā ē anu,
Anu ke kēhau huʻi ma ke alo,
He malihini eia a hiki aku, Hiki lā, hiki ē,
Hiki i ka malama ʻo Welo.
A pau nō hoʻi ke oli ʻana a ke kahuna, pā nō kāhea a kamaʻāina, a komo akula nō hoʻi kēia i loko, a huli koke aʻela nō a nīnau i kahi kanaka ʻelele i hoʻouna ʻia aku, “Ua mākaukau anei nā mea a pau i kauoha ʻia iā ʻoe?”
“Ua lako ia mau mea a pau,” wahi a kahi kanaka.
ʻōlelo hou akula ke kahuna, “ ʻO nā kāuna mokihana a me nā kāuna pua kukui, e poʻe a wali, hoʻokomo i loko o ke poʻi, a hui pū me kēlā wai.”
A mākaukau kēia mau mea, hāpai ʻia akula ke poʻi a me nā pua lehua ʻelua, a waiho ʻia ihola ma ke alo o Koananai a me ke kahuna.
Aia naʻe i loko o ia manawa, hāpai aʻela ke kahuna i kāna pule pale keiki, a puana aʻela:
E uli i ka wai ʻōpua a lani,
A lani ola, ola ē,
He hana, eia lā,
E kūlana a ka poʻipoʻi, a ola lā,
Hoʻohemo ʻia mai ana he keiki,
A ola lā, ua hemo,
Koia mai, a ola lā, ʻāmama, ua noa.
A pau kēia pule ʻana a ua kahuna nei, hāʻawi akula ia i nā pua lehua, hoʻokahi iā Kalalea, a hoʻokahi nō hoʻi iā Koananai. I ia wā, hoʻokomo ihola ua kahuna nei i kona lima i loko o ke poʻi wai, a hamo akula ma ke kua o Koananai, mai ke poʻo a hiki i nā wāwae; a ʻo ke kuʻi ihola nō ia o ka hekili, ʻōlapa ka uila, a nei ke ōlaʻi, ua ka ua koko, kahe ka wai ʻula. Ke hoʻomau lā nō ke kahuna i ka hamo ʻana; ma ke kua ka mua, ma ka ʻaoʻao ʻākau ka lua, a ma ka ʻaoʻao hema hoʻi ke kolu, a ma ke alo ka ʻehā. A ia hamo ʻana, hoʻomaka ihola kēia mai ke poʻo a hiki i ka houpo, ili ihola ke kuakoko i luna o ke kahuna, me ka neʻe pū maila nō me kona mau lima a hiki ma ka piko, ʻalalā ana ke keiki i waho, a i nānā ʻia iho ka hana, he kaikamahine.
A pau ke keiki i ka hoʻomaʻemaʻe ʻia, a waiho ʻia ihola pēlā, me ke kapa ʻole ʻia o ka inoa, aia a hala ke anahulu, hemo ka piko, a laila kapa ʻia ihola ka inoa o ua kaikamahine nei, ʻo Hōkūʻalele, a ua lilo nō iā Kalalea a me Koananai ka hānai ʻana o kēia keiki.
I ka pau ʻana o kā ke kahuna mau hana, hoʻi akula ʻo ia i kona home kuahiwi, i ka uka ʻiu ano kanaka ʻole, hoʻokahi nō kanaka ʻo nā manu noho kuahiwi.
Noho ihola nō hoʻi nā aliʻi, ʻo ka hula a me ke kilu ka hana, a ʻo ka haku mele inoa nō hoʻi no kēia kaikamahine. A na kekahi kupunawahine nō i haku i kēia mele, penei:
Nani Hāʻena i ka pali ʻo Nuʻalolo,
A Nuʻalolo i ka welona a ke ahi i ka maile,
E kokolo ana ka ʻauhau me ka momoku,
He ahi hōʻeha ia i ka ʻili o ke kanaka,
Me he kanaka lā ka lā no Mailehuna,
A Mailehuna ʻike i nā peʻa heke a ke koʻolau,
Me he ʻāuna manu lā i ke one o Hoʻohila,
ʻAʻohe hana a ka wai kolo puʻe i ke anu,
Anu Māmalahoa, lī i ke anu, i ke koʻekoʻe,
Ahu kupanaha i ka ua Makaʻūpili,
ʻU–hū, ua laʻi ē,
ʻU–hū, he aloha ē.
He nui nō nā mele i haku ʻia, a e waiho iki naʻe kākou a ka wā kūpono, a e hoʻi aʻe kākou a e nānā i ke keiki ʻAʻahoaka ke koa, ua puka akula ʻo ia mai kona hānau kupaianaha ʻia ʻana, a ke hānai ʻia nei ʻo ia.
Ma ʻaneʻi naʻe, e waiho ana kākou nona me kona mau kahu hānai, a e huli aʻe kākou a nānā aku i Hawaiʻi no ka puʻu koko e mālama ʻia lā e Kahawali a me kāna wahine. Ua puka akula mai loko aku o ka puʻu koko he keiki ʻīlio, ua like nō ia me ka mea i hoʻākāka mua ʻia e ke kahuna.
ʻO kahi naʻe i waiho ʻia ai ʻo kēia puʻu koko, i loko nō ia o kekahi hōkeo, me ka wahī ʻia a paʻa i ke kapa ʻōʻūholowaiolaʻa. Aia naʻe ma kekahi lā, ua holo ʻo Kahawali i ka lawaiʻa, ʻoiai ʻo kāna hana mau nō ia, a ʻo Kanokawahine hoʻi, e kuku ana ʻo ia. A ʻo ua hōkeo nei, aia nō i luna kahi i kau ai, a e hoʻomau ana nō naʻe kēia i ka nānā ʻana i laila. Pūʻiwa aʻela naʻe kēia i ka ʻoni ʻana aʻe o ua hōkeo nei, no ka mea, ʻaʻohe makani ma ia lā e kuleana ai lā hoʻi ka ʻoni ʻana. Hoʻomau loa nō ia i ka nānā ʻana, aia naʻe, nui loa aʻela ka lewa ʻana o ua hōkeo nei i ʻō i ʻaneʻi, me he kanaka hula pele lā. Ulupuni loa aʻela kēia i ka makaʻu, me ka hoʻohuoi i ke kumu o ka lewa ʻana o kahi i waiho ʻia ai ʻo ka hānai a lāua. Ua poina naʻe iā ia nā ʻōlelo a ke kahuna, akā, hoʻomanaʻo aʻela naʻe ʻo ia, ua komo ʻia e ka ʻiole, a ʻo ia lā ke kumu i ʻoni ai. Akā, ʻike ʻē akula naʻe ʻo ia i ke kāne, e pae mai ana i ke awa ʻo Waiʻulaʻula, aia nō ia wahi ma ka ʻākau mai o ka lae ʻo Kumukahi. ʻO ko ia nei kū aʻela nō ia a holo akula; ʻo nā lima, ʻo nā wāwae, a kū ana hoʻi i mua o ke kāne. Pane maila ke kāne, “He aha ka mea i paukikī ai kou holo ʻana mai nei?”
ʻĪ maila ka wahine, “He aha mai kā kaʻu! ʻO ka hōkeo kahi i waiho ʻia ai ʻo ka hānai a kāua, ua komo ʻia paha lā e ka ʻiole, a i ʻole ia he aha lā. Nānā aku nō hoʻi, lewa launa ʻole ua hōkeo nei i ʻō a i ʻaneʻi, me he kanaka e hula pele ana.”
Ma muli o ko Kahawali ʻano kilokilo, nānā aʻela ʻo ia i nā ʻōuli o ka lani, a ʻī maila, “ ʻO ka hānai nō a kāua, no ka mea, ma nehinei, ʻo ia ka piha ʻana o ka makahiki a ke kahuna i ʻōlelo mai ai, a ma kēia lā ka hoʻomaka ʻana o ka makahiki hou. No laila, e hoʻi ʻoe a wehe i ka ipu, ua puka akula ka hānai a kāua. A mai noho naʻe ʻoe a wehe naʻaupō, e paʻa pū aku ʻoe me kēia iʻa ʻula a ʻo kekahi pūʻawa nō hoʻi, a laila, hahau aku ʻoe. A i ia wā ʻoe e wehe ai i ke poʻi, no ka mea eia lā he kupua ka hānai a kāua. A inā nō hoʻi ʻoe e makaʻu, waiho iho nō pēlā a hoʻi aku au, a naʻu nō e wehe i ke poʻi.
I ia wā, hoʻi akula ua wahine nei a hiki i ka hale, e lewa mai ana nō ua hōkeo nei, me nā ānuenue ʻelua e pipiʻo ana ma waho, ʻo ka ʻeʻehia ihola nō ia, a maʻule ihola.
Ko ke kāne noho hoʻi ia a hoʻi mai. Aia naʻe kāna wahine ua maʻule. He mea kaumaha loa ia i kona manaʻo a nānā akula nō i ka lewa mai o ka hōkeo, a nānā ihola hoʻi ua maʻule loa ka wahine. No laila, māhele lua ihola kona noʻonoʻo, a hoʻoholo ihola ʻo ia, e hoʻāʻo mua ma ka hoʻopakele ʻana i ka wahine, inā e hiki a hiki ʻole paha.
Kiʻi akula ʻo ia i ke poʻi, a hoʻopiha ihola i ka wai, a waiho peʻa ihola ʻo ia ʻelua lāʻī i loko o ka wai. A lālau ihola ʻo ia i kekahi lāʻī, a kuehu akula i luna o ka wahine, e hoʻomaka ana mai ke poʻo mai a hiki i nā wāwae me ka pule pū nō. ʻO ka hele nō hoʻi ia a kualima, ʻoni ana ka lau o ka wāwae. Hoʻomaka hoʻi ma ka lua o ka lāʻī, ʻo ka hele nō hoʻi ia a kualima, ʻoni ana ke kino a puni, koe naʻe ka leo a me ke kaʻakaʻa ʻana mai o nā maka. No laila, hoʻomaka akula kēia ma ka lomi ʻana a hiki i ka puka ʻana o ka huaʻōlelo, a ola loa aʻela.
Nīnau akula ke kāne, “He aha ke kumu o kēia make ʻana iho nei ou?”
Pane maila ka wahine, “ ʻAʻole au i ʻike i kuʻu make ʻana, akā, ʻo ka mea wale nō naʻe i maopopo i kuʻu manaʻo, aia wale nō i ka wā aʻu i ʻike aku ai i kēlā mau ānuenue, ʻo koʻu ʻeʻehia ihola nō ia, eia kā ua make loa.”
ʻĪ mai ke kāne, “Hoʻi mai nei paha wau e waiho ana, kainō hoʻi he waiho a hiamoe maoli lā hoʻi, eia kā ua hele loa nō. Manaʻo iho nei au e kiʻi mua i ka hānai a kāua, eia hoʻi, he aloha hope kona, a nou nō ke aloha mua, no laila, hoʻomaka iho nei nō au e hana mua iā ʻoe.”
Ma hope iho o kēia mau kamaʻilio ʻana a lāua, nīnau akula ke kāne, “ ʻAuhea ka ʻaʻahu kapa i hoʻomākaukau ʻia no ka hānai a kāua?”
ʻĪ maila ka wahine, “Aia nō lā i loko o kēlā ʻope.”
Pane akula nō ke kāne, “E aho hoʻi hā e kiʻi aku ʻoe i kēia manawa, no ka mea, eia ka wā e puka mai ai ka ʻīlio mai loko mai o ka puʻu koko.” Kiʻi akula nō hoʻi ka wahine a lawe maila i ua ʻaʻahu kapa nei, a hāʻawi akula iā Kahawali.
