Skip to content

Listen & Read

Māhele 7
17 Feberuari 1877 

I ia manawa, hoʻouna ʻia ʻo Kioka e holo i Waimea, e nānā i ka waʻa a me Pōhakumalumalu mā. Aia naʻe hoʻi i kona hiki ʻana aku, lohe ihola ʻo ia i nā kamaʻāina, aia lākou nei i uka o Makaweli i kālai hoe, no ka mea, ua hoʻi nui mai a pau i ka make i ka moana, a ua pau aku ka uhi a me nā hoe i ka lilo, a koe wale mai nō ʻo ka waʻa a me ko lākou mau ola; ʻalua aʻe nei pule i kuahiwi, ʻo ke kolu kēia. (ʻAʻohe i hōʻike mai nei ka mea kākākau, ua piʻi ʻo Kioka i uka o Makaweli e hālāwai pū me Pōhakumalumalu mā). 

A hala nā pule ʻekolu o ka noho ʻana o Pōhakumalumalu i uka o kuahiwi, loaʻa nā hoe, a hoʻi maila i kai o Waimea me ka manaʻo e holo koke nō i Niʻihau. Aia naʻe i ka hiki ʻana i kai, ua puni loa ʻo kai i ka ʻino. A hala hoʻokahi pule o ko lākou nei kali ʻana, mālie ihola ka ʻino, a ʻo ka hoʻomaka hou ihola nō ia e holo hou i Niʻihau. 

Iā lākou nei i holo ai a pae ana i Niʻihau, pā mua nō ka nīnau i kamaʻāina, “Hoʻi hou mai nei nō kā ʻoukou?” 

“ ʻAe,” wahi a Kauaʻi. Nīnau hou mai kamaʻāina, “He aha hoʻi kēia?” 

ʻī akula ka poʻe Kauaʻi, “He aha mai kā hoʻi kā ʻoukou, ʻo ko mākou hoʻi aku nō paha ia a waena moana aku nei lā, kahuli ka waʻa o mākou, pau aku ka uhi i ka lilo i ke kai, a lilo pū aku me nā hoe. Noke wale hoʻi mākou i ka hoʻolana a, ʻaʻohe wahi mea a lana iki, a pae ana i Puʻupuʻupaʻakai. Piʻi mākou i uka o Makaweli i kālai hoe; he ʻekolu pule o mākou i ke kuahiwi, hoʻi mai, me ka manaʻo e holo koke mai, eia kā hoʻi ua puni ʻo kai i ka ʻino. A hoʻokahi pule o ke kali ʻana, mālie nō hoʻi ka ʻino, a ʻo ko mākou holo mai nei nō ia.” 

E waiho kākou i ka poʻe Kauaʻi, e hoʻonuʻu mālie ana nō i ka uhi o Niʻihau, a iā Kalalea nō hoʻi a me Koananai, e huli aʻe kākou a nānā i ka mea nona ka moʻolelo, ʻo ia hoʻi ʻo ʻAʻahoaka, a ʻo ka ʻewalu ia o kona mau mahina e hāpai ana i loko o ka ʻōpū, aia naʻe, ua hala ʻē akula ʻo ia i Hawaiʻi, a hoʻokipa ʻia e Makanoni, ke kaikaina ʻo Haʻehaʻe, a ʻo lāua wale nō nā wāhine ʻoi o ka uʻi ma ia wahi. 

Iā ʻAʻahoaka i Hawaiʻi, i kēlā mahina, he mea haʻohaʻo loa ia iā Koananai, no ka ʻike ʻana iho i kona ʻōpū, ua ʻuʻuku loa, ʻī aku ʻo ia i kāna kāne, “E ia nei, he haʻohaʻo loa au i kēia ʻōpū oʻu, ʻoi nui mai nei mai ka ʻehā o ka malama a hiki i ka ʻehiku, a i ka ʻewalu, emi mai nei a ʻuʻuku, sme he mea lā ua heʻe wale ke keiki.” 

Pane mai ke kāne, “ ʻAʻohe i heʻe wale, aia nō i loko. Maliʻa he keiki kupanaha kēnā ʻōpū ou, ʻakahi wale nō hoʻi keiki i nui ai kāu mau mea ʻono, ʻo ka hele ia a ʻono ʻia ke koholā, no laila, e hoʻomanawanui nō kāua.” 

I nā mākua wale nō e kamaʻilio nei, aia nō ʻo ʻAʻahoaka i Hawaiʻi, ua hoʻohihi i ka nani a me ke ʻala o Puna, e kāhiko mau ana i nā lehua o Kuokala a me nā hala o Koʻokoʻolau, ua hele wale kēlā a paoa i ke ʻala, i ka nānā iho. 

Nani Kūkiʻi he kuahiwi no Kula,
Kāhiko nō Waiʻaleʻale i ke ʻala me ke onaona,
Onaona ʻaʻala nopu e wela i nā Kiakaunu,
He kaunu wahaheʻe na Kūkalaʻula. 

Ke hoʻoipo lā nō ua keiki lā o Kauaʻi nei iā Puna, ʻo ka hele ia a piha pono ka mahina o ka noho ʻana, hoʻomaka lāua e kaʻapuni iā Hawaiʻi. ʻO ka hele hoʻi a piha nā mahina he ʻumi, ke mau nei nō ka ʻuʻuku o ka ʻōpū o Koananai, a pau loa aʻela ko lāua hoʻomanaʻo ʻana, he keiki ko loko o ka ʻōpū, ua hala ka wā hānau. A hala naʻe nā mahina ʻekolu o ʻAʻahoaka iā Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi ka piha ʻana o nā mahina he ʻumikumamākahi, hoʻi mai ana ua keiki nei. 

E nā hoa, e ʻī mai paha auaneʻi ʻoukou, “He ʻumi wale nō mahina, hānau ke keiki, a i kēia keiki aʻe nei hoʻi, he ʻumikumamākahi ka mahina.” E nā hoa, pēlā iho ʻaʻole i hānau kā kākou koa ia mau mahina, he ʻumikumamālima mahina, hānau ʻo ia. 

Ua hoʻi mai ua keiki nei i ka ʻumikumamākahi o ka malama, eia i loko o ka ʻōpū kahi i noho ai. A i ia wā, piha hou aʻela ka ʻōpū o Koananai, no laila, ʻī aku ʻo ia i ke kāne, “Ua nui hou aʻe nei kuʻu ʻōpū i kēia wā.” 

ʻī akula ke kāne, “Kainō hoʻi ʻo kaʻu nō ia e ʻī aku ana iā ʻoe, aia nō ke keiki i loko o ka ʻōpū kahi i noho ai, hōʻole mai ʻoe.” 

Pane mai ka wahine, “ ʻAʻohe oʻu manaʻoʻiʻo i kāu, ua ʻike nō au, ʻaʻohe ʻiʻo nō he keiki i ia mau malama, me he mea lā ua hele i kahi e hele ai, ʻakahi nō a hoʻi mai nei.” 

Pane aku ke kāne, “Wahaheʻe wale nō hoʻi ʻoe e ka wahine. He aha lā kā ko kāua mea i ʻike ʻole ai i kona hele ʻana a me kona hoʻi ʻana mai nei? Ua pono nō lā hoʻi koʻu ʻike ʻole ʻana, ʻo ʻoe lā hoʻi, he ʻole loa nō, ʻo ka ʻole ia mai aʻu a iā ʻoe.” 

A hala iho he mau lā, ʻono hou aʻela nō ʻo Koananai i ka hope wai o Mānā, a ʻo ia iʻa, he palu; penei naʻe ka hoʻomaopopo ʻana, “He ʻoʻopu peke ko Hanakāpīʻai, he ʻanae ko Anehola, he ʻōpae mahiki ko Niumalu, he hinana ko Waimea, he hope wai ko Mānā.” 

ʻOno loa mai ke aliʻi wahine i kēia iʻa, no laila, ua hoʻouna ʻia ʻo Kailiu e holo, no ka mea, he kūkini māmā ʻo ia no Kauaʻi nei; a i loko o ka lā hoʻokahi, loaʻa maila ka ʻono a ke aliʻi. 

ʻO ka hana mau a nā aliʻi e noho ana i ia wā, ʻo ka haku mele no kēia keiki; a na Limanui ke mele i hoʻopuka ʻia aʻe i ia wā, ʻo ia nō hoʻi kekahi makuahine o Koananai, a penei kāna mele: 

Hoʻokupukupu i luna ke ao a nui,
A nui ka eilani e ua i ke kuahiwi,
Aia nō i Puʻeʻa ka ua ʻana a ka ua,
Pohu wale nō kai he mālie, 
Noho wale nō ke kini o Waiakalua,
Nei ka ua keʻehi i ka muʻo o ke kukui,
I ke oho o ke ena ki ahopu,
Hopua e ke kae ka lā me ka makani,
Kai pae a ka ua noho i Puʻupane,
Pane ʻōlelo ka hale wai laʻa,
I ka nahele lāʻau i Kahihikolo,
Kele ka ua ma uka ka hale o Kalihi,
E haʻi mai ʻoe i kou keʻe,
Ua hi–ki nō ē. 

A pau ke mele a ia kupunawahine, hāpai aʻela hoʻi kēia kupunawahine i kāna mele penei: 

Nani ka ʻōiwi pali o Makana i ke kai,
I ka ʻaoʻao maikaʻi e ka iwi kuʻi,
ʻO Kalena mā i Haleʻauʻau,
Nani aʻu pua e māʻalo nei i ke aka,
Hahai ma mua ka lā me ka makani,
Kākā ʻahaʻōlelo a lākou nei, 
Kuhi lā i ka nema he mea maikaʻi,
ʻAʻohe pua nani a ka maka i koe,
No ka lā o Haʻalelea kekahi aloha,
E haʻi mai ʻoe i koʻu keʻe, 
Ua hi–ki nō ē. 

Eia hoʻi, i ka piha ʻana o nā mahina he ʻumikumamālua, hoʻomaka hou ua keiki nei e haʻalele i nā mākua, a hele akula i Kūkuluokahiki, a hoʻāikāne me Kaʻōnohiokalā. ʻElua malama kona mākaʻikaʻi ʻana i nā peʻa kapu o Kūkuluokahiki, a hoʻi maila ia e like nō me ma mua, a he mea mau nō ka hoʻohuoi o nā mākua. 

Ua piha pono nā mahina he ʻumikumamāhā, a hoʻokahi nō mahina i koe ʻo ka hānau nō ia. Aia naʻe, ua kau ʻē ka weli o ka hānau keiki iā Koananai no kona ʻike nō he hānau ʻino ʻo ia. I loko o ia manawa, ʻōlelo aku ʻo ia i ke kāne, “E ia nei, kau ʻē maila nō kā hoʻi iaʻu ka weli o ka lā hānau, a ke manaʻo nei au e hoʻi i Koʻolau e hānau ai kēia ʻōpū oʻu.” ʻO ke kumu naʻe o ko Koananai manaʻo ʻana pēlā, ʻo kona hoʻomanaʻo nō iā Kanoeoalakaʻi, kona puʻukalahala i nā wā a pau. 

No kēia mea, ua noho nā aliʻi i ia mau lā e noʻonoʻo no ka pono a me ka pono ʻole o ka hoʻi ʻana i Koʻolau. Ua ʻākoakoa mai nā aliʻi a pau mai Wailua mai no kēia pilikia. Ua hele mai hoʻi ʻo Waiehu a me Kawelowai, kāna wahine, no ka mea hoʻi ʻo Wailua nō ko lāua wahi noho, a he kaikunāne nō hoʻi ʻo ia no Kahala. A ʻo ko Waiehu manaʻo, ʻo kēia moʻopuna e hāpai nei, ʻo kāna moʻopuna ia i manaʻo ai, a ua maopopo e lilo ana nō iā ia ia moʻopuna, no ka mea, he koko hoʻokahi a he aha auaneʻi ka mea e nele ai. 

Ma muli o ke kūkā ʻana a nā aliʻi a me nā makaʻāinana, ua hoʻoholo lākou no ka pono o ka hoʻi ʻana i Koʻolau. No laila, ma kahi a nā mea pilikia e hele ai, ma laila aku nō nā mea a pau e hele ai. 

I ka hiki ʻana o ka huakaʻi i Kahihikolo, ua mākaukau nā mea o ka hale iā Pueo, ua hoʻonani ʻia me nā wehi o kuahiwi, ua ulua mai ke ʻala a kū ka paila i kai. I ia wā, ua kokoke loa ka wā e hānau ai ua keiki koa nei, no laila, hoʻoholo ihola nā aliʻi a me nā mea a pau, e kiʻi mua ʻia ke kahuna, ʻoiai aia nō ʻo ia ma Wainiha, i luna o Kilohana. I ka hiki ʻana aku nō o ka ʻelele, e kau ana nō ka ʻapu ʻawa i ka waha o ua kahuna nei, a ʻo kona kino mai luna a lalo, ua hele ia a māhuna. I ia hoʻokuʻu ʻana iho nō i ka ʻapu ʻawa, puka koke nō ka hua nīnau a ua kahuna nei, “Ka hua i ka umauma, haʻina.” 

Pane aku ka ʻelele, “I hoʻouna ʻia mai nei au e kiʻi mai iā ʻoe, no ka pilikia o ke aliʻi wahine Koananai, no ka mea, ua kokoke mai ka wā e hānau ai.” 

Nīnau mai ke kahuna, “ ʻAhia aʻe nei mahina o ka hāpai ʻana?” 

ʻī aku ka ʻelele, “He ʻī mai auaneʻi kāu ē he pono, ua hala ka wā kūpono no ka hānau ʻana e ʻike ʻia nei, a he keu wale iho nei paha kēia, ʻumikumamāhā aʻe nei mahina i hala, a ʻo ka hapa kēia, no laila, ua kau ʻē ka weli i ke aliʻi wahine a me nā mea a pau. Ke kamaʻilio nei kāua lā ʻeā, ʻo koʻu manaʻo, aia nō i hope i ua pilikia lā.” 

Kūlou ihola ke kahuna (Kanoeoalakaʻi) i lalo, a i ke ea ʻana aʻe, ʻī maila ʻo ia, “Ke ʻī mai ka ʻapu ʻawa aʻu i inu aʻe nei, ʻaʻohe pilikia. A ʻo ke keiki, ʻaʻohe kanaka maoli, akā, he ʻano akua, he koa he kamaʻeu no Kauaʻi nei. No laila, ʻaʻole au e hele pū aku ana me ʻoe, no ka mea hoʻokahi pule i koe, a laila hānau, no laila, e hoʻi ʻoe a ʻōlelo aku i ke aliʻi iā Kalalea, e hoʻomākaukau i kēia mau mea a pau aʻu e hahaʻi aku nei iā ʻoe, ʻo ia hoʻi: [1] E kiʻi i ka wai a ka pāoʻo, aia lā i Nīhoa. E lawe mai–ʻaʻole me ka ipu a me ke poʻi–akā me ka lau o ka uhi o Niʻihau; pāʻē ka lau a maikaʻi, pīʻao a paʻa, a laila hoʻi mai. [2] E kiʻi i ka wai o Kemamo–ʻaʻole nō me ka ipu a me ke poʻi–akā, me ka mauʻu mākuʻekuʻe; pūʻolo a paʻa, hoʻi mai. [3] E kiʻi i ka wai a Kawelomahamahaiʻa, aia lā i Hōmaikawaʻa. ʻAʻole me ka ipu, akā, me ka lau o ka hau. [4] E kiʻi i ka wai kūʻau hoe i ka pali, aia lā i Hoʻolulu. ʻAʻole me ka ipu e lawe mai ai, akā, me ka lau o ka ʻiwaʻiwa. Pau aʻela nā wai, eia ka mea i koe: [1] E kiʻi i ʻawa hiwa i Maiʻakini, me ke aʻa nō a me ka lau, a laila hoʻi mai. [2] E kiʻi i ka ʻawa papa o Koʻukoʻu, lawe mai me ke aʻa a me ka lau nō. [3] E kiʻi i ka ʻawa mokihana, aia i Hanapēpē. Lawe pū mai nō me ke aʻa a me ka lau. [4] E kiʻi i pū ʻawa papa ʻeleʻele me ke aʻa me ka lau nō. Aia i Nāpali, i luna o ke awa ʻūlili. ʻAuhea ʻoe, ʻo kēia mau mea a pau aʻu i hahaʻi aku nei iā ʻoe, e hoʻopaʻanaʻau loa ʻoe o pau auaneʻi i ka nalowale, a ʻo ka pilikia nō ia.” 

ʻĪ maila ʻo Pōhakumalumalu, “Ua paʻanaʻau loa iaʻu nā mea a pau āu i hahaʻi mai nei.” 

“Eia hou nō kēia mau mea āu e hoʻopaʻanaʻau ai: [1] I hoʻokahi kāuna pua hau, aia lā i Kumukumu. [2] I hoʻokahi kāuna mokihana. [3] I hoʻokahi kāuna kiliʻoʻopu, aia lā i luna o Waiʻaleʻale. [4] I hoʻokahi kāuna pua kaiāulu, aia lā i Mānā.” A pau nā mea i ka hahaʻi ʻia, hoʻomaka hou maila ke kahuna e nīnau no ka paʻanaʻau a me ka ʻole. “He aha nā mea mua aʻu i hahaʻi aku nei iā ʻoe?” Hōʻike maila ʻo Pōhakumalumalu, a hāʻule ihola kekahi, pane mai ke kahuna, “Hewa ʻoe. Pehea ka lua?” Hahaʻi maila a hāʻule kahi, pane hou nō ke kahuna, “Hāʻule hou nō ʻoe.”