
Listen & Read
Māhele 4
27 Ianuari 1877
I ia koko nō, hāpai hou ʻo Koananai. ʻO ka hele ia a piha ka ʻelima mahina, ʻono aʻela ʻo Koananai i ka heʻe, pane akula ʻo ia i kāna aliʻi kāne, “ ʻOno mai nei hoʻi au i ka heʻe mākole o ʻAliomanu, hui pū mai me ka limu līpālahalaha, hui pū mai me ka ʻina o Papaloa, ʻo ka loli ʻono mai o Kiokio. Hui mai kēia mau mea a pau, piha kēlā i ka ʻono.” ʻO ka hoʻokō wale nō ka hana a ke kāne a me nā aliʻi, ʻaʻole i manawa, ʻākoakoa kēia mau mea a pau, pau ka ʻono o ke aliʻi wahine. ʻO ia noho aku o lākou nei a piha ka ʻehiku malama, ʻono hou ke aliʻi wahine i ka ʻoʻopu peke o Hanakāpīʻei (Hanakāpīʻai), a me ka ʻōpae ʻono o Miloliʻi. ʻEmo ʻole a mākaukau kēia mau ʻono a ke aliʻi. ʻO ka hana a nā aliʻi i kēia manawa, ʻo ka hula a me ke kilu, he mea mau nō ia i nā aliʻi o ka wā kahiko; kahi nō e kilu ai aia nō i Kahoʻiwai. Aia i Wailua kekahi kaikamahine wahine maikaʻi kahi i noho ai, ʻo Kaluluohauola, he wahine maikaʻi ʻaʻohe lua o ka nani, ʻaʻole i moe kāne. I ia lohe ʻana i nā pō leʻaleʻa o nā aliʻi o Anehola a me nā Koʻolau, aia nō i Kahoʻiwai ia manawa, ʻōlelo akula ʻo ia i kona wahi kahu iā Kapuaiomalohua, “E haele kāua i ka nānā leʻaleʻa a nā aliʻi o nā Koʻolau.” ʻAe maila kahi kahu, ko lāua nei hele maila nō ia a kahi o ka uʻi o Kapaʻa ʻo ia ʻo Mailehuna, hui pū akula lāua nei, he uʻi a he uʻi, ko Kapaʻa wahine ʻoi nō ia a ka maikaʻi, a me kona wahi kahu ʻo Keapana. ʻO ia hele nō o lākou nei a hiki ana ma waho o ka hale kilu. E oli mai ana ʻo Kalalea, ke keiki puʻu kani o Anehola. I loa nō a pau kā Kalalea mele e oli ana, e waiho aku ana ʻo Kaluluohauola i kāna mele.
Nani aʻu lehua i kai o Kapaʻa,
ʻO ia lehua ʻai a ka manu,
He manu ʻai ʻia na kuʻu aloha,
ʻO kuʻu aloha eia ua hiki mai ē,
Ke kāhiko maila ka ua i luna o Nounou.
ʻUhū, ʻo kuʻu aloha.
A pau kēia mele a Kaluluohauola, hoʻolaʻi ihola ka ʻaha i ka mea nona kēia leʻa e oli nei, a pau kēia mele āna, e waiho aku ana ʻo Mailehuna i kāna mele.
Nani Pōhakupili he kala hale no ke aloha,
ʻO kuʻu aloha aia i ka uka ʻiu anu,
Ke ʻaʻahu maila i kona kapa ʻo ka noe,
Noenoe ʻaʻala ka pua o ke kūpaoa,
Ke lei ʻia maila e Kawaiʻōpua,
ʻO kuʻu pua ʻoi ia e kui, e lei ē,
ʻUhū, he aloha ē.
A pau kēia mele a Mailehuna, ō mai ana ke oli a Kalalea, he mea maʻa nō i nā aliʻi kēia hana.
Nani Nounou he kuahiwi no Wailua,
ʻElua pua nani a loko e hana nei,
Hanahana mau ka ua no Hīhīmanu,
Me he manu lele lā ʻo Mokuʻaeʻae,
E ʻae mai nō ka pono, ʻolu iho au.
ʻO ia hele nō o ke kilu a Kalalea a pā nō iā Kaluluohauola, hui aʻela ka ʻaha, lilo akula i ka hana a nā aliʻi i maʻa, kani ihola ke ʻuhū a Koananai. ʻO ia hele a pau ia, hoʻi maila mai kā lāua hana. ō hou maila ke oli a Kalalea.
ʻO aʻu iʻa i kai ē,
Ke ʻai ʻia maila e ka manu ē.
ʻO ia hele nō o ke kilu a pā nō iā Mailehuna—hui ka ʻaha, ʻo ka hana nō a Koananai ʻo ke ʻuhū. Ua hiki ʻo ka puni nō ia a ʻoukou o ke kilu, he mea nui nō ia i nā aliʻi o nā au i hala, ʻo ka puni hula, lilo nō nā mea aloha a lākou.
A pau ia pō leʻaleʻa o ua poʻe aliʻi nei, hoʻi akula ke aliʻi wahine o Wailua, a me ke aliʻi wahine o Kapaʻa. Ke kokoke akula e puni kēia ʻōpū o Koananai. Ua hiki mai ka wā e hānau ai, ʻo ka pō i hānau ai i ka pō i o Lono, ʻo ka malama i hānau ai i o Hilinehu. I ka pō i hānau ai, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlai. ʻEhā pō, ʻehā ao, ʻaʻohe mea a hānau iki. ʻElua pō, ʻekolu ao, ʻaʻole nō he mea a hemo iki, pau ka manaʻolana no ka hemo ʻana o kēia ʻōpū o ke aliʻi. Ua pau ke aho. Ui aʻela ʻo ia i ke aliʻi kāne iā Kalalea, “Pehea mai kou manaʻo noʻu e pono paha e kiʻi i ke kahuna iā Kanoeoalakaʻi.”
“ ʻAe,” wahi a Kalalea. ʻO ke kēnā akula nō ia o Kalalea iā Pōhakumalumalu e kiʻi i ke kahuna. I ia wā koke nō ʻo ka holo nō ia. ʻO ia hele ko ia nei a hiki i Wainiha, ʻaʻole ke kahuna. Ua hala i Miloliʻi, ua kiʻi ʻia mai e Kawaiʻōpua, no ka pilikia o kāna wahine ʻo Kanoelehua, he hāpai keiki nō e like nō me kēia. ʻO ko ia nei hele nō ia a Hāʻena, i ia wā koke nō, ʻo ka ʻike ʻia akula nō ia o nā waʻa e hoe mai ana. Eia kā ʻo Kanoeoalakaʻi ma kēia mau waʻa e hoe mai nei. I hiki mai ka hana, e noho aku ana kēia kiʻi. ʻO ka hoʻi maila nō ia a Wainiha, haʻi akula ʻo Pōhakumalumalu i kāna huakaʻi o ka hiki ʻana aku i mua o ke kahuna.
Haʻi maila kēlā, “O hoʻi a hiki i mua o ke aliʻi, haʻi aku ʻoe, e kiʻi i wai i pūʻolo ʻia i ka palai a me ka hua o ka mokihana a laila, hoʻi mai a hiki i ka hale, a pōpō a ahiahi, moe aku au i Pāpaʻa i kahi o Kawaipapa mā a ma ka wanaʻao hiki aku au.” ʻO ia wanaʻao, ʻo ka wanaʻao ia ʻo Lono. ʻO ka hele ia a hiki i ka manawa, hiki mai ana ua kahuna nei. Kani maila ke oli.
A Puna au i ke kalukalu o Kapaʻa,
I ka lulu o Mōʻīkeha lā ē,
Ke ʻeʻe mai nei ʻo loko he ukana na ke aloha,
ʻO kuʻu aloha, eia ua hiki mai ē.
A pau kēia mele a ke kahuna, pā nō ka nīnau, “Ua mākaukau nā mea i kauoha ʻia mai ai?” ʻAe. I ia wā koke nō, kēnā akula ke kahuna, “E kuʻi i ka hua o ka mokihana a wali, hui pū me ka wai.” Ua paʻa pū maila kēlā me nā pua lehua ʻelua no nā lehua o Luluʻupali, hōʻauʻau ʻia ihola ke aliʻi me ka wai i ʻāwili pū ʻia me ka hua mokihana, hāʻawi akula ke kahuna i kekahi pua lehua i ka lima o Koananai, ʻo kekahi pua iā Kalalea. I ia wā koke nō, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, kahe ka wai ʻula, ua ka ua koko, i ia wā koke nō ʻalalā ana ke keiki i waho. I hānau aʻe ka hana, he kaikamahine. ʻO ka hele ia a anahulu ke keiki i waho, kapa ʻia ka inoa, ʻo Kalehuamakanoe. Lilo kēia kaikamahine iā Kanaloa a me Hoʻoipoikanahele. Aia kahi i hānai ʻia ai i Hāʻena. A māhuahua loa ua kaikamahine nei, hoʻihoʻi ʻia i uka o Wainiha, aia i Puʻukapele kahi i noho ai, i laila nō a nui ua aliʻi.
E nā hoa, mai paupauaho mai ʻoukou no ka moʻolelo a kākou no ka hōʻea ʻole aku i kahi o ka mea nona ka moʻolelo, ʻo ia ʻo ʻAʻahoaka—ke kokoke aku nei kākou e hiki i kona wahi i hānau ai.
I ia kuakoko nō, hāpai hou nō ʻo Koananai. ʻO ka hele ia a piha ka ʻelima mahina, ʻono hou nō ke aliʻi wahine i ka hinana o Waimea. ʻO ko laila mea nui nō ia ʻo ka hinana, he iʻa liʻiliʻi loa, he pua ʻoʻopu nōpilipili, ʻo ia ka iʻa o ka ʻono ʻana. ʻEmo ʻole a loaʻa maila kēia ʻono a ke aliʻi. ʻO ka hana nō a nā aliʻi ʻo ka hula a me ke kilu. ʻO ka hana nō a nā aliʻi wāhine o Wailua a me Kapaʻa ka hele i ke kilu. He mea mau nō i nā aliʻi o nā wahi a pau ka hele i nā wahi leʻaleʻa. I ka pō naʻe i kilu ai, hiki maila kekahi keiki kanaka maikaʻi ʻo ia ʻo Kananioʻaipō, he uʻi a nani kēia keiki. Kahi noho o kēia keiki, aia i uka o Hanapēpē, he wahi maikaʻi ia, he ulu ʻōhiʻa.
I ia pō, he pō leʻaleʻa ʻoi loa aku ia. ʻO nā aliʻi hiki mai nā aliʻi a pau. Ua kāhiko ʻia ka hale me nā mea ʻala o ke kuahiwi, hele kēlā ʻaʻala. ʻO ka hana nō ia a ao ka pō, ʻo ka hana mau nō a nā aliʻi. ʻO ka hele ia a piha ka ʻehiku mahina o kēia keiki i ka ʻōpū o Koananai, ʻono hou nō ʻo ia i ka heʻe. ʻO ka hapa nui nō ia o ka ʻono o kēia aliʻi wahine, ʻono aʻe nō ʻo ka heʻe nō, hui mai nō me ka ʻina ʻono o Papaloa. ʻO ke kauhua wale nō ia o kēia aliʻi, ʻo ka hana nō a ke kāne a me nā aliʻi ka hoʻokō, e kiʻi i mea e pau ai ka ʻono. ʻEmo ʻole a mākaukau nā ʻono a ke aliʻi.
Pau aʻela kēia ʻono o ke aliʻi. ʻO ka hele ia a kokoke e puni, kau ʻē maila nō ka weli iā Koananai no ka hānau ʻino. ʻŌlelo akula ʻo Koananai i ke kāne iā Kalalea, “ ʻē! Pehea lā kou manaʻo no ka hoʻi i Koʻolau, i uka o Kahihikolo i kokoke aku i kahi o ke kahuna ʻo Kanoeoalakaʻi.”
“ ʻAe,” wahi a ke kāne. ʻO ka hoʻomaka akula nō ia o nā aliʻi a pau e hele i Koʻolau, ʻo ka hele ia a hiki i uka o Kahihikolo. Ua mākaukau nā aliʻi i nā mea e pono ai, nā mea kino a me ka hoʻomaʻemaʻe ʻana iā loko o ka hale. I ia hiki ʻana aku, a noho me nā mākua o Koananai, ʻo ia ʻo Pueo a me Kahihikolo.
ʻO ka hele ia a ka iwa o ka mahina, ʻono aʻela ke aliʻi i ka iʻa ʻo ka hīnālea, ʻī mai ka wahine i ke kāne, “ ʻOno mai nei hoʻi au i ka hīnālea pūlehu o Mokuʻaeʻae.” Aia nō ia wahi moku ma ʻō aku o Kīlauea.
ʻEmo ʻole a mākaukau ana ia mau mea a pau, pau ka ʻono o ke aliʻi. ʻO ka hele ia a ka pō i hānau ai, ʻo ka pō ia ʻo Huna he pō mālie. Ua kālaʻe ka lani, ahuwale nā kualono. ʻO ka hele ia a ʻekolu pō, ʻekolu ao, ʻaʻole he mea a hemo iki ʻo ke keiki, ʻo ka hele ia a niha. Ka hele ia a ʻekolu pō, ʻekolu ao, ʻaʻole nō he mea a hemo. Ui aʻela ʻo Koananai i ke kane iā Kalalea, “Pehea au e pono ai, e kiʻi paha i ke kahuna.”
ʻAe maila ʻo Kalalea, kēnā akula iā Pōhakumalumalu e kiʻi i ke kahuna. ʻO kēia kanaka nō ke kanaka maʻa i ke kiʻi i ke kahuna. I ia wā koke nō, ʻo ka hala nō ia o ka ʻalele a hiki ana i Wainiha. I hiki aku ka hana, “Ua hala ka Puʻulena, aia i Hilo.” ʻO ia kēia, ua hala i Hāʻena, he hānau nō ke kaikamahine a Kapepeʻekaula ke aliʻi o Hāʻena. ʻEhā pō, ʻehā ao ʻaʻole i hemo, no laila ke kumu o ka hele ʻana o Kanoeoalakaʻi. Ua hemo naʻe ua keiki lā, no laila ʻaʻole i ʻupuʻupu iho hoʻi ʻo Kanoeoalakaʻi. I hiki mai ka hana, e noho aku ana ʻo Pōhakumalumalu, “He ui, he nīnau, he aha ka huakaʻi o ka hiki ʻana mai?”
Haʻi akula ka haʻina, “I kiʻi mai nei au iā ʻoe e hele i ka pilikia o ke aliʻi no ka hānau keiki.”
Noho maila kēlā a lōʻihi, haʻi maila, “ ʻAʻole pilikia.” Kēnā akula ua kahuna nei i kona wahi kanaka lawelawe, “E kiʻi ʻoe i pū ʻawa hiwa i uka o Koʻukoʻu, a hoʻi mai ʻoe. Hoʻi ʻo ia nei, ʻāpōpō hele aku au a moe ma kahi o Kumunuiʻaiake, a ka wanaʻao hiki aku au. Hoʻi aku ʻoe a holo aku kekahi i kō i Kalualihilihi. A hoʻi mai, kiʻi aku i nā lehua waimakanui o Makiao, i ʻelua pua, i hoʻokahi pua ma ka hikina i hoʻokahi ma ke komohana, a laila hoʻi mai.” A mākaukau kēia mau mea a pau, ma ka wanaʻao o ka pō ʻo Huna. I ia hiki ʻana mai nō, kani mai ana ke oli.
Aloha Hāʻena, ke kula pili o Naue,
E naue mai kāua lā e ke hoa,
He hoa he malihini ko ka hale.
A pau kēia oli ʻana, pane maila, “Ua mākaukau nā mea a pau?”
“ ʻAe. Ua mākaukau. Eia lā ke waiho nei.”
“ E kuʻi ka ʻawa a me ke kō, a pau kēia mau mea i ka wali, ʻuī ʻia ka wai a ke omo.” Nīnau akula ke kahuna, “ ʻAuhea nā pua lehua?” “Eia nō.” Lālau akula nā lima māhuna ʻawa o ua ʻelemakule nei, a hāʻawi akula ma ka lima o Koananai a ma ka lima o Kalalea. A pau kēia, lālau ihola nā lima o Kanoeoalakaʻi i ka wai o ka ʻawa i hui pū ʻia me ke kō, a hamo akula ma ka manawa. I ia wā nō, kuʻi ka hekili, ʻōlapa ka uila, nei ke ōlaʻi, kahe ka wai ʻula, ua ka ua koko, uhi ka ua noe. I hānau aʻe ka hana he kaikamahine. ʻO ka hele ia a hala ke anahulu, kapa ʻia ka inoa ʻo Kawelonaakalā. Lilo kēia kaikamahine iā Poaku a me Hīhīmanu. Aia i Hanalei kahi i hānai ʻia ai. Aia i uka o Kalama he kiʻowai nani. He lehua ka lāʻau nui o ia wahi, ʻo ka pā nō ia o waho o kona pā hale. He wahi maikaʻi mai kahiko mai a hiki nō i kēia manawa. Ke noho ʻia nei nō kēlā wahi e kānaka a hiki i kēia manawa. Ma laila nō kahi i hānai ʻia ai a nui ia uʻi. Ma hope koke iho nō ʻo ia wā, ʻaʻole i ʻupuʻupu iho, hāpai hou nō ʻo Koananai. ʻO ka hana mau nō a nā aliʻi ʻo ka hula a me ke kilu a me ke kōnane. Aia nō lākou i Kahihikolo kahi i noho ai i kēia manawa, i laila nō nā hana leʻaleʻa a nā aliʻi kahi i hana ai. ʻO ke kilu ka hana mau a nā aliʻi. Aia i Hanalei kekahi kaikamahine nani a maikaʻi kahi i noho ai, ʻo ia ʻo Lūʻia, aia kahi i noho ai ʻo kēia kaikamahine i uka o Hanalei. Aia i Kalama ma kai mai, a ma ka inoa o kēia kaikamahine i haku ʻia ai kēia mau lālani mele kaulana.
Kani ka puʻe a ka ua i ka lāʻau,
Lele ka pōkā i nā hala o Lūʻia,
ʻOle lua i ka maha o Poaku,
Me he ʻāuna ʻakē lā i kai o Puʻupōā
Ke aweawe a ka ua i nā Kalihi ē.
ʻO kēia kaikamahine, ʻo ia nō kekahi o nā kaikamāhine aliʻi o ia wahi, he punahele a he hiwahiwa na kona mau mākua, me he mea lā ʻo ia hoʻokahi ka ʻoliʻoli o ko lāua puʻuwai. ʻO ia hoʻokahi nō hoʻi ka ʻoi o ka uʻi i loko o ia mau lā, he nani ma ka helehelena, he nohea kona mau kiʻi ʻōnohi, he wainohia ka nānaina.